cyberwor/L/d Posted February 25, 2008 Posted February 25, 2008 Doprinos diskusiji na zalost mogu dati samo iz osobnog uglaI ja mogu da kazem neke stvari iz osobnog ugla. Moj utisak je da su Albanci koje sam sretala u Beogradu, Hrvatskoj (more), Sloveniji bili drugaciji od Albanaca koje sam sretala u Pristini. Albanci u Pristini veoma neprijatni. Albanci u ostalim delovima Jugoslavije veoma prijatni.
Zoe Posted February 25, 2008 Author Posted February 25, 2008 I ja mogu da kazem neke stvari iz osobnog ugla. Moj utisak je da su Albanci koje sam sretala u Beogradu, Hrvatskoj (more), Sloveniji bili drugaciji od Albanaca koje sam sretala u Pristini. Albanci u Pristini veoma neprijatni. Albanci u ostalim delovima Jugoslavije veoma prijatni.U Pristini i generalno Kosovu nisam nikad bila, pa nema smisla da komentiram. Mogu samo pretpostaviti da i tamo mozda ima dobrih ljudi tj. da nisu bas svi Kosovski Albanci neprijatni.
cyberwor/L/d Posted February 25, 2008 Posted February 25, 2008 U Pristini i generalno Kosovu nisam nikad bila, pa nema smisla da komentiram. Mogu samo pretpostaviti da i tamo mozda ima dobrih ljudi tj. da nisu bas svi Kosovski Albanci neprijatni.Kako da ne! I tamo ima dobrih ljudi, samo zavisi prema kome su dobri ... Kao sto rekoh, to je moj licni utisak baziran na cestom posecivanju Pristine u jednom periodu. Ajd raznorazne neprijatnosti ... manje-vise ... ali vrhunac je bio kada su me usred hotela Grand gde sam odsedala maltretirali jednu celu noc naoruzani buzadovani u sobici iza recepcije. Ne znam zasto, pozvali me da sidjem iz sobe da se registrujem. Mislim da im je to bila zabava. Posle toga vise nikada nisam otisla u Pristinu.
Yossarian Posted February 25, 2008 Posted February 25, 2008 (edited) Ako zaluta ovuda crveniautobus, što sumnjam (ta linija ne prolazi ovde), možda može da objasni koji je jezik ex-YU najdrugačiji od svih ostalih. Mislim, objektivno, takoreći na naučnu bazu. Jel' smem ja?Albanski spada u porodicu indoevropskih jezika, kao i srpski, iako je usamljen (kao i grčki, naprimer). Za razliku od nas, koji imamo braću Čehe, Poljake, Ruse, Slovence itd, Albanci i Grci su i jedni i drugi bez bliže familije. Dve grančice bez ogranaka, ali nesumnjivo na istom stablu kao i slovenski, germanski, romanski jezici, sanskrit, hindi, farsi(persijanski) i ostala bratija.Mađarski nije indoevropski jezik, u pitanju je sasvim drugi trip i način razmišljanja. Čuo sam od mnogo Mađara da im je poznavanje srpskog bilo jako korisno pri učenju engleskog - kao, način razmišljanja i (za njih) sasvim nov koncept izražavanja su već savladali učeći srpski, a engleski je onda "lak" jer treba "samo" naučiti nove reči. Onda misliš i pričaš kao na srpskom, samo koristiš druge reči. Najbliži rođak Mađsrdkog je finski, ali su "blizu" kao, recimo, srpski i grčki. Ne razumeju se, ali su po lingvističkim konceptima ista familija. Edited February 25, 2008 by Yossarian
MancMellow Posted February 25, 2008 Posted February 25, 2008 Kad smo vec kod Albanskog, vec sam napisao da se osnovano sumnja da su u njemu jaci tracki od ilirskih elemenata. Jeste slican Grckom jeziku po tome sto nema direktnih srodnika, medjutim dok Grcki ipak pripada Kentum grupi indoevropskih jezika, pa je u najsirem mogucem smislu srodan Latinskom, keltskim i germanskim jezicima, za Albanski se (koliko ja znam) ne moze svrstati ni u Satem ni u Kentum grupu indoevropskih jezika, tj. ima karakteristike i jedne i druge grupe. Jel ima neki lingvista-indoeuropeista koji zna nesto vise? Ja sam samo priuceni...
eoten Posted February 25, 2008 Posted February 25, 2008 (edited) Ako zaluta ovuda crveniautobus, što sumnjam (ta linija ne prolazi ovde), možda može da objasni koji je jezik ex-YU najdrugačiji od svih ostalih. Mislim, objektivno, takoreći na naučnu bazu.Ma OK, ugrofinski jezici, mađarski težak za učenje, znam za to. Ja ga slušam ceo život i učio sam ga u školi pa mi je ipak bliži od albanskog od koga znam samo "ćivša desetar".edit: višak reči Edited February 25, 2008 by eoten
MancMellow Posted February 25, 2008 Posted February 25, 2008 Ma OK, ugrofinski jezici, mađarski težak za učenje, znam za to. Ja ga slušam ceo život i učio sam ga u školi pa sam mi je ipak bliži od albanskog od koga znam samo "ćivša desetar".Kad citam madjarski i albanski, vise razumem albanski, ali pretpostavljam da je to zbog ogromnog broja latinizama u Albanskom jeziku. Madjarski znam ono nesto malo sto sam naucio tokom boravaka u Madjarskoj, ali da nikad nisam tamo boravio - ne bih razumeo ama bas nista, a albanski bi prepoznao ponesto, ali nista ne bih shvatio naravno. Plus vokabular u Madjarskom sadrzi i jedan relativno mali, ali ne beznacajan procenat reci turkmenskog (hazarskog porekla).
eoten Posted February 25, 2008 Posted February 25, 2008 Kad citam madjarski i albanski, vise razumem albanski, ali pretpostavljam da je to zbog ogromnog broja latinizama u Albanskom jeziku. Madjarski znam ono nesto malo sto sam naucio tokom boravaka u Madjarskoj, ali da nikad nisam tamo boravio - ne bih razumeo ama bas nista, a albanski bi prepoznao ponesto, ali nista ne bih shvatio naravno. Plus vokabular u Madjarskom sadrzi i jedan relativno mali, ali ne beznacajan procenat reci turkmenskog (hazarskog porekla).U kontekstu ove teme bitno je da se Albanac i Srbin (Hrvat, Bošnjak, Makedonac .. ) ne razumeju ako ne znaju jezik onog drugog. E sad, što procentualno mnogo više Mađara zna srpski i što sa njima ima manje problema rezultat je uticaja drugih faktora. Činjenica da bi trebalo da bude lakše Albancu da nauču srpski nego Mađaru je tu nebitna.
MancMellow Posted February 25, 2008 Posted February 25, 2008 U kontekstu ove teme bitno je da se Albanac i Srbin (Hrvat, Bošnjak, Makedonac .. ) ne razumeju ako ne znaju jezik onog drugog. E sad, što procentualno mnogo više Mađara zna srpski i što sa njima ima manje problema rezultat je uticaja drugih faktora. Činjenica da bi trebalo da bude lakše Albancu da nauču srpski nego Mađaru je tu nebitna.Da, dobro, to ok. Mislio sam da je pitanje koji je jezik lingvisticki najdalji.
bus Posted February 26, 2008 Posted February 26, 2008 (edited) što sumnjam (ta linija ne prolazi ovde) Yossarian me alarmirao. Ipak, ovo ne uzeti kao indiciju otvaranja redovne linije. Drugim rečima: POSEBNA VOžNJA. ...Slažem se i ja da je mađarski, a isto tako i turski (koji pripada turkičkim jezicima, a govorio se u bivšoj YU). Takođe, čuo sam da je u YU bilo i govornika tatarskog (ne znam da li je to tačno i ne znam otkud oni tamo). Ako je tako, i tatarski je podjednako daleko kao mađarski i turski (isto je turkički jezik). Inače, postoji i teorija da su altajski (kojima pripadaju turkički) i uralski (kojim pripadaju ugro-finski jezici) genetski povezani, ali to nije dokazano i nije opšte prihvaćeno. Još manji broj lingvista je postulirao i nostratičke jezike, kojima bi pripadali svi gornji jezici i još i dravidski, semitski i mnoge druge grupe. Ova teorija je naučno nedokaziva i toliko kontroverzna da se njeni proponenti često smatraju za šarlatane. Inače, u okviru ugrofinskih jezika, mađarskom su najsrodniji hanti (Khanty) i mansi, koji se govore u Rusiji. Finskom su najsrodniji karelijski, estonski, ingrijski, itd.EDIT: tukički ( ) u turkički Edited February 26, 2008 by crveni autobus
Kastor Posted April 4, 2008 Posted April 4, 2008 Prenosim seriju sjajnih tekstova koje je Kinik skenirao i postirao tamotm: Jugoslavenski Leksikografski Zavod "Misloslav Krleža", Zagreb 1984.Separat: ALBANSKO-JUGOSLAVENSKI (JUGOSLOVENSKI) ODNOSI. Rano razdoblje. Stolećima u sastavu istih državaSloveni su sa Albancima morali doći u neposredne dodire ubrzo posle doseljenja na Balkansko poluostrvo, ali o tim najranijim odnosima nisu sačuvani nikakvi podaci. Posredni zaključci se mogu izvoditi iz uzajamnih jezičkih uticaja u tom ranom periodu. Etnikon Arbanasi i ime zemlje Raban, izvedeno od Arban(um), ustaljeni medu balkanskim Slovenima, svedoče o tome da je predeo Arbanum (Appavov), šira oblast Kruje, predstavljao jezgro njihove najstarije teritorije. Preci Albanaca su kao i ostali balkanski starosedeoci (Romani, Vlasi) izgubili za duže vreme veze sa centrom Vizantije, u kojoj se produžavao razvoj istočnog dela Rimskog Carstva. Albanci su sa svih strana bili okruženi slovenskim stanovništvom, koje je zaposelo i ravničarske predele današnje Albanije. Savladavši prvobitnu izolovanost, dolazili su u povremene, a kasnije trajne odnose sa Slovenima u susedstvu. Približavanje, povezivanje i mestimično prožimanje i simbiozu i Albanaca i Slovena olakšavala je okolnost da su stolećima bili u sastavu istih država. Vizantija je već od IX v. iz Dračke teme nastojala da zavlada slovenskim i albanskim zaleđem. Rezultate je postigla tek u drugom periodu, počev od 1018, pošto je pre toga teritorija Albanaca bila u sastavu Simeonovog i, docnije, Samuilovog Carstva. U vizantijskom periodu Drač je bio i glavni crkveni centar Albanaca, mada su severne biskupije (Pilot, Skadar, Drivast, Svač) bile pod Barskom arhiepiskopijom, koja se sve do sredine XIII v. sporila sa Dubrovačkom nadbiskupijom oko svoga jurisdikcionog područja. Iz Dračke teme je pod vođstvom nekog Tihomira pokrenut ustanak koji se stopio sa antivizantijskom bunom Petra Odeljana (1040). Kasnije su vođe Albanaca naporedo sa Bodinom, koji je bio vizantijski vazal, učestvovale u borbama protiv Normana (1081) kod Drača.Rodbinske veze srpskih i albanskih feudalacaUslovi su se bitno promenili posle sloma Vizantije krajem XII i početkom XIII v. Za kratko vreme stvorio se prostor za afirmaciju i osamostaljenje domaćih albanskih velikaša. Dimitrije, sin Progonov, ?princeps Arbani?, koji je samostalno sklapao ugovore sa Dubrovnikom i Venecijom, povezan je bio sa Nemanjićima, pošto se oženio Komninom, ćerkom Stefana Prvovenčanog. U borbama za vlast nad albanskim teritorijama između Epira (od 1261. i obnovljene Vizantije) i južnoitalijanskih Normana, a kasnije Anžujaca, u centru pažnje bio je Drač, središte anžujskog ?Regnum Albaniae? (1272). Uporedo s tim sa severa se širila vlast srpske države. U vreme kad je zauzeo Zetu i gradove, Nemanja je zauzeo i ?ot Rabna Pilota oba?, što je siguran dokaz da se teritorija Gornjeg i Donjeg Pilota, između Skadarskog jezera i planina u zaleđu, računala u Arbanum. Kasnije su se granice pomerile dalje prema jugu, naročito za vreme kralja Milutina, koji je nekoliko godina gospodario i Dračem (od oko 1296. do 1301). Tada se u upravni sistem srpske države uključuju albanski feudalci koji nose titule župana, vojvode ili kaznaca. Ponekad su nezadovoljni i odazivaju se pozivima da zbace vlast ?šizmatičkog kralja?, kao što je to bilo 1319. Kasnije je G. Adam (Adae) računao sa Albancima kao ratničkim činiocem na koga bi se mogla osloniti akcija protiv srpskih kraljeva. Međutim, u Dušanovoj osvajačkoj politici, naročito prema Tesaliji i Epiru, Albanci su imali važnu ulogu. Oni su značajan vojni i politički faktor i u oblastima osamostaljenih gospodara posle Dušanove smrti (Simeon, Toma Preljubović).U vreme raspadanja Dušanovog Carstva teče i na teritoriji Albanije proces osamostaljivanja feudalnih gospodara. Postepeno se obrazuju teritorije pod dinastičkom vlašću velikaških porodica kao što su bile: Topije, Dukadjini, Arijaniti, Kastrioti i dr. Kod većine se održavaju titule i običaji u radu koncelarije upoznati u Dušanovo doba. Ove porodice stupaju u svakoj generaciji u bračne veze sa srpskim velikaškim porodicama. Iako su se u svakodnevnoj politici često sukobljavali međusobno i sa susedima, naročito Balšićima koji su neko vreme povezivali teritorije stare srpske države sa udaljenim albanskim oblastima (Valona, Berat), ovi feudalci se u vreme opasnosti od turskog osvajanja sve češće udružuju i ujedinjuju protiv Osmanlija. Tada se povezuju i sa slovenskim vladarima i feudalcima. U tom pogledu je posebnu ulogu imao Skenderbeg, čiji su uspesi u borbi protiv Turaka bili nadaleko poznati. S njim se ugovaralo da dođe 1463. da učestvuje u odbrani Bosne, ali taj plan je ostao neostvaren.Izmešani albanski i slovenski živaljOd XIII v. jačaju i trgovačke veze između gradova i teritorija Albanije i gradova u Dalmaciji, naročito Dubrovnika. Oblast albanskih reka bila je značajan izvoznik žita, a solju iz Valone i okoline redovno su se snabdevali trgovi soli na južnom delu jadranske obale (Sveti Srđ, Kotor, Dubrovnik i Drijeva). Albanski i slovenski živalj činio je, uz Romane, znatan deo stanovništva južnih zetskih i severnih albanskih gradova. Izmešana slovenska i albanska naselja nalazila su se i u bližem i daljem zaleđu ovih gradova. ?Zbor? Gornje Zete koji je sa Stefanom Crnojevićem 1455. prihvatio pod određenim uslovima vlast Mletačke Republike, obuhvatao je i izvestan broj arbanaških katuna. U gradovima Dalmacije bilo je krajem srednjeg veka dosta sveštenika i klerika poreklom iz albanskih gradova. Bilo ih je isto tako i u katoličkim parohijama u rudarskim naseljima Srbije i Bosne. Katuni Arbanasa javljaju se naporedo sa katunima Vlaha u poveljama srpskih vladara za manastire i u Dušanovom zakoniku. Sezonske stočarske seobe odvodile su ih izvan matične oblasti, gde se jedan deo naseljavao. Rudarski centri u kojima se osećala potreba za radnom snagom privlačili su stanovništvo iz udaljenijih krajeva. U Novom Brdu se među rudarima nalazi znatan broj albanskih imena. Zanimljiva su i prožimanja istorijskih tradicija. Spisi o Skenderbegovim delima poznati su bili među svim balkanskim Slovenima. O albanskoj gospodi govore i srpski letopisi, zatim Konstantin Filozof i naročito Martin Segun, pisac druge pol. XV v., a na drugoj strani Marin Barlecije i Jovan Musaki u svojim delima spominjali su srpske vladare i velikaše.Posljedice islamizacije i turske feudalizacijePeriod od XVI st. do 1918. S turskim prodorom i osvajanjem na Balkanskom poluotoku počinje novo razdoblje u albansko-južnoslavenskim odnosima, kojima će tuđinska vlast za dulje vrijeme utisnuti biljeg svojim imperijalističkim značajem i unutrašnjom organizacijom države i društva, u prvom redu islamizacijom i uvođenjem turskoga feudalnog sustava. Od učvršćenja turske vlasti na Balkanu u drugoj pol. XV st. do proglašenja nezavisne albanske države (1912) to su povijesno uvjetovani odnosi potlačenih naroda i njihovih oslobodilačkih pokreta te od XIX st. odnos oslobođenih država Srbije i Crne Gore prema uspostavi albanske nacionalne države i konstituiranju albanske nacije. Imperijalni značaj Turskoga Carstva mogao se ogledati u indiferentnosti prema osebujnostima zauzetih zemalja, a njegov islamski karakter u ravnopravnu tretiranju poislamljenih novih podanika te njihovu nadređivanju i suprotstavljanju pokorenoj kršćanskoj raji. Tako je islamizacijom i feudalizacijom obuhvaćeni dio pokorenih naroda mogao lako realizirati svoje imovne ili položajne ambicije. Takvi su pripadnici vladajuće klase lako poistovjećivali svoje klasne interese s državnom politikom, odn. sultanovom voljom, i postajali nositelji društvenoga sustava, branitelji Carstva pa prema tome tlačitelji kako svoje tako i tuđe inovjerne raje i glavni suzbijatelji narodnooslobodilačkih pokreta, gušitelji ustanaka i progonitelji poraženih u svim krajevima gdje su se naseljivali ili stjecali položaje. S druge strane, osobito u fazi slabljenja Turskoga Carstva, pojavljuju se u pokorenih naroda oslobodilački pokreti, kojih se nosioci povezuju sa sličnim pokretima, pojedincima ili pak politikom susjednih zemalja, što je, unatoč različnim ishodima, bio pozitivan povijesni proces.Demografski poremećajiTurskom prodoru - koji je uzrokovao znatne demografske poremećaje (već potkraj XV i na početku XVI st. mnogi su Albanci i Slaveni izbjegli u južnu Italiju i drugdje) - odupirali su se svi balkanski narodi. Za učvršćene turske vlasti albansko-južnoslavenski odnosi obilježeni su protivnošću interesa kao posljedicom djelovanja istaknutih islamiziranih funkcionara, mobiliziranih pripadnika vojnih jedinica, međusobnih sukoba i vojevanja, migracija koje su narušavale ili preinačivale stari narodnosni raspored te sve jače uloge crkava, osobito onda kada su one bile manje faktor vjerskog i narodnog okupljanja ili oslobodilačke akcije, a više oruđe kojim su strane sile manipulirale u interesu svoje politike i radi podvajanja Albanaca. S druge je strane u podlozi tih odnosa bio nepovoljan život raje u jedinstvenom vojno-spahijskom sustavu, koji je to stanovništvo objektivno uputio na suradnju i oslobodilačku borbu. Pokušaji protuturske suradnje balkanskih narodaPotrebna međusobna suradnja donekle se realizirala potkraj XVI i na početku XVII st. Na nekim sastancima albanskih plemena sudjelovali su predstavnici Crnogoraca, Srba i Grka. Tada, za protuturskoga rata (1593-1606), jedna je akcija okupila u istom nastojanju ohridskoga mitropolita (koji je, putujući Evropom, tražio pomoć za oslobođenje svih kršćana na Balkanu), pećkoga patrijarha te lješkog i korčulanskog biskupa. Osim predstavnika područja zamišljenog kao ustaničko, tu je i onaj primorskoga područja. Primorje, kao most preko kojega su povjerenici zapadnih sila pokušavali pokrenuti balkanski protuturski ustanak, bilo je naravan izbor, budući da su tuda vodile tradicionalne i jake trgovačke veze.Te su veze jedan od bitnih dijelova albansko-južnoslavenskih gospodarskih odnosa. Trgovina, davnašnja životna veza između albanskih i istočnojadranskih luka, bila je stoljećima održavana kada je nije prekidalo ratovanje ili gusarenje. Osim Dubrovnika i drugih hrvatskih luka, vrlo razvijene veze (trgovina žitom, solju, drvom, kožom, stokom i dr.) s Albanijom imala su pristaništa zetskoga primorja i Boke kotorske (osobito Herceg-Novi). Gradovi kao Skadar i Drač bili su istaknuta trgovačka središta. Preko Skadra vodio je put na sjever, a preko Vlore za Makedoniju. Poslije, sve dok ga nije upropastilo feudalno ratovanje, jako trgovačko središte bilo je Voskopoje. U drugoj pol. XVI st. mletačku su trgovinu s Albanijom ugrožavali senjski uskoci. U akcijama protiv njih Mlečani su se ponekad služili i Albancima u svojoj službi, ali su i uskoci predobivali Albance za akcije protiv mletačkih brodova (1598, 1611-13).Albanci sa Srbima i Crnogorcima u austro-turskim ratovimaNa početku XVII st. malesijski su brđani organizirali savez, prilično aktivan u vojnom pogledu (četovanja do Kosova i Makedonije), u kojem je bilo i Kuča. Postoji mišljenje da je 1614. održano savjetovanje u Kučima u Crnoj Gori, gdje su predstavnici Albanije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Crne Gore, Makedonije i Srbije, uzdajući se u zapadnu pomoć, vijećali o naumljenom balkanskom protuturskom ustanku. Za albansko-južnoslavenske odnose ipak su važniji austro-turski ratovi potkraj XVII i u prvoj pol. XVIII st. kako zbog zajedničke borbe tako i kasnijih seoba. U tim su ratovima sudjelovali i Srbi, i Makedonci i Albanci kršćani. Kada je austrijska vojska pod Piccolominijem 1689. prodirala prema Skoplju i poslije Prizrenu, njoj su se pridružile znatne snage Srba i Albanaca, a u Makedoniji je izbio Karpošev ustanak. Albanske seobePosljedica sloma austrijskoga prodora iduće godine, rasula srpskih, albanskih i makedonskih dobrovoljačkih jedinica bila je turska odmazda i seobe prema sjeveru naroda s tih područja na koja su potom naseljavani i Albanci. I u novom austro-turskom ratu 1736-39. na austrijskoj su se strani zajedno sa Srbima, osobito s Kosova, i crnogorskim brdskim plemenima borili i pripadnici albanskih katoličkih plemena Hota, Kastrata i Klimenta. Nakon turske pobjede manji je dio Albanaca krenuo za austrijskom vojskom i drugim izbjeglicama na sjever. Tako su Klimenti naselili dva srijemska sela (Hrtkovci, Nikinci). U prvoj pol. XVIII st. došlo je do seobe manje skupine Albanaca (šestani) u zadarski kraj (-> ARBANASI) i u Boku kotorsku (napose u Perast). Tako su ti ratovi i austrijski neuspjesi ostavili dubok trag u albansko-južnoslavenskim odnosima. Dok je zajednička borba dobrovoljaca unosila u njih pozitivan oslobodilački element povezivanja potlačenih naroda, dotle je novo naseljivanje Albanaca u opustošena područja mijenjalo narodnosnu sliku stanovništva. Albanske seobe nisu bile samo dio smišljena plana turske države da napuči opustjele krajeve radi svojih poreznih i vojnih potreba, kako su to činile sve države, nego i posljedica teških životnih prilika brđana i stočara, neizbježan gospodarski proces nadiranja prema plodnim dolinama na Kosovu i u Makedoniji, uzrokovan glađu za zemljom i potenciran time što su nakon ratova i seoba ostajala rijetko naseljena ili pusta područja. U tome su osobita udjela imali pripadnici malesijskih i mirditskih plemena. Albanci su se preko Kosova selili na gornji tok Vardara i u dolinu Pologa, a u drugoj pol. XVIII st. dolinom Laba i Južne Morave do Niša i Velike Morave.Slabljenje Turskoga Carstva oživljivalo je nade potlačenih naroda u skoro oslobođenje, ali je poticalo i feudalni separatizam. Sjevernoalbanski feudalni mogućnik Mahmud-paša Bušatlija otkazao je poslušnost Porti i htio proširiti svoju vlast i područje. God. 1785. prodro je na Cetinje, 1795. na Kosovo, a 1796. poginuo je na Krusima u novom pohodu na Crnu Goru.Složeni odnosi u XIX st.Albansko-južnoslavenski odnosi u XIX st. odvijaju se u složenim prilikama nacionalnooslobodilačkih pokreta i ustanaka, njihovih razlika i ovisnosti, razvoja nacija, ekspanzionizma mladih balkanskih država i sve većeg miješanja stranih sila. Bojeći se povezivanja oslobodilačkih pokreta turske su vlasti nastojale potaknuti vjersku netrpeljivost i iskoristiti društvenu podijeljenost potlačenih naroda, a formirajući vilajete s miješanim stanovništvom, kao 1864, omesti nacionalno okupljanje neturskih naroda. Crnogorske vladike od Petra I nastojale su uspostaviti i održati veze s plemenima u sjevernoj Albaniji radi zajedničke borbe. Petar II održavao je veze s plemenima iz Velike Malesije i pomagao ih oružjem i novcem, a u borbi za Podgoricu (1832) njemu su se pridružili Hoti. Takva politika nastavljena je za Danila I i Nikole II, osobito za protuturskih ratova i ustanaka od 50-ih do 70-ih godina. Ovi su u Albanaca budili težnju za vojnim savezništvom s Crnogorcima. Iako je u turskoj vojsci uvijek bilo albanskih jedinica, a od 1855. i kršćanskih obveznika, koje je Carstvo u svim svojim pokrajinama mobiliziralo i upotrebljavalo protiv oslobodilačkih pokreta, značajno je da su se Albanci katolici u XIX st. više puta sustezali od ratovanja protiv svojih susjeda, poglavito Crnogoraca, iako su u graničnom području izbijali povremeno sukobi i svađe. Od srpsko-albanskih doticaja u prvoj pol. XIX st. mogu se spomenuti sukobi od Karanovca (1805) do Sjenice i fronte kod Niša, na Kosovu i u slivu Južne Morave za prvog srpskog ustanka te odnosi Miloša Obrenovića 1828-31. sa Ali-pašom u Janjini i Mustafa-pašom Bušatlijom u Skadru. Politički pak program mlade srpske države, uobličen u Garašaninovu Načertaniju, koji je računao s izlaskom Srbije na more u Albaniji, opterećivao je razvoj odnosa i bio temelj kasnijim postupcima srpske vlade prema Albaniji. Za kneza Mihajla (1860-68) planiran je protuturski kršćanski ustanak na Balkanu i 1868. jedna je albanska delegacija posjetila Beograd, ali su prije (1861) Srbija i Grčka ipak snovale podjelu Makedonije i Albanije.Na Albance je znatno djelovao ustanak u BiH 1875. Turske su vlasti poticale protuslavensko raspoloženje, upotrebljavale albanski muslimanski bašibozuk, ali nisu mogle prikupiti dobrovoljce među katoličkim Albancima. Kada su 1876. Srbija i Crna Gora stupile u rat, turske su vlasti ponovno tražile dobrovoljce, računajući s muslimanskim vjerskim osjećajem i ratom protiv Slavena kršćana, a onda su prišle nasilnoj mobilizaciji. Mirditi i malesijska plemena odbili su poslati svoje odrede u tursku vojsku, a Rusija je, hoteći iskoristiti oslobodilačku borbu balkanskih naroda kako bi učvrstila svoje pozicije na Balkanu, podupirala plan o albanskom ustanku u savezu s Crnom Gorom. Nakon sastanka u Mirditima potkraj 1876. u Crnu Goru je upućen poslanik s pismom o albanskoj pripravnosti za ustanak. Crnogorske pobjede 1877. još su više u sjevernoj Albaniji potaknule raspoloženje u korist Crne Gore, a potkraj godine knez Nikola je pregovarao s vođama albanskih gorštaka. Tada je s mirditskim glavarom Prenk Bib Dodom pregovarao Marko Miljanov, crnogorski književnik, pisac knjige život i običaji Arbanasa i pobornik dobrih međusobnih odnosa, koji je 70-ih godina djelovao među sjevernoalbanskim plemenima kako bi ih predobio za protuturski savez ili barem za neutralnost u slučaju crnogorsko-turskoga rata. Na početku 1878. izbio je nato nevelik ustanak u sjevernoj Albaniji, pri čemu je paralizirajuću ulogu imala austrougarska diplomacija koja je željela razbiti crnogorsko-albanski savez i suzbiti ruski utjecaj. Velika istočna kriza (1875-78) - za koje je ponovno došlo do demografskih promjena - politički je aktivirala Albance na temelju nacionalno-političkoga programa (-> PRIZRENSKA LIGA).
Kastor Posted April 4, 2008 Posted April 4, 2008 ALBANSKO-JUGOSLAVENSKI ODNOSI (II)Albansko-makedonsko zbližavanjeZa odnose s Makedoncima, tada još pod turskom vlašću, karakteristična je suradnja u Nacionalnoj skupštini Makedonije (1880. na Gramosu) i tada izabranoj Privremenoj makedonskoj vladi u kojoj je potpredsjednik bio Albanac Ali Efendi, zatim u Makedonsko-albanskoj revolucionarnoj ligi (1887) i Komitetu za autonomiju Makedonije i Albanije u Londonu (1893-1905); tako su poznati Ligin Apel Albancima za ?bratsko jedinstvo? u borbi za oslobođenje dvaju naroda i Proglas Nacionalno centralne albansko-makedonske lige od 10. X 1898, koji ističe kao glavni cilj nezavisnost Albanije i Makedonije te formiranje konfederativne države svih tamošnjih naroda bez obzira na ime, vjeru i jezik. Duh te suradnje izrazio se i u Liginim listovima Eastern European Review i L'Autonomies dok je rimska La nazione albanese zastupala težnje za velikom albanskom državom. U Sarajevu je 1905. osnovan Makedonsko-albanski komitet s istim ciljevima. Albanac Sami Frasheri albanske je saveznike vidio u ugnjetenim narodima evropske Turske, dakle i u Makedoncima. Kada je 1899. porastao protuturski pokret u Makedoniji, tursko nastojanje da Albance okrene protiv njega nije uspjelo, i oni nisu poslali svoje odrede u Makedoniju. Zbog carigradske reformne politike, koju su nametale velike sile, a i zbog pogoršane gospodarsko-društvene situacije na Kosovu i u nekim dijelovima sjeverne Albanije, počele su potkraj zime 1903. albanske pobune. I albanski kongres u Elbasanu (1909) nakon mladoturske revolucije u svojim je zaključcima suradnju s Makedoncima priznao uvjetom stjecanja autonomije Albanije. Opća borba zbliživala je Makedonce i Albance. Njihovi nacionalni komiteti održavali su prijateljske odnose. Izbjegličko novinstvo i jednoga i drugoga naroda pokazivalo je razumijevanje i propagiralo ideju oružanoga ustanka i saveza potlačenih naroda.Manipulacije stranih silaživi gospodarski, uglavnom trgovački odnosi s Crnom Gorom, Srbijom i Makedonijom karakteristični su i u XIX st. za albanske gradove, posebno Skadar i Elbasan. Uz općenit porast oslobodilačkih pokreta i njihovo prožimanje nekoliko je faktora unosilo nesklad pa i antagonizam u albansko-južnoslavenske odnose u početku XX st. S jedne strane to je za sultana Abdula Hamida II (1876-1909) propagiranje vjersko-političke doktrine panislamizma te poticanje vjerske netrpeljivosti i šovinizma prema susjednim južnoslavenskim narodima, a i Portino privlačenje sebi nekolicine velikih albanskih feudalaca. S druge strane djelovale su strane sile, osobito Austro-Ugarska i Italija koje su, mijenjajući svoju politiku, ali ne i interesne ciljeve, Albaniju htjele iskoristiti kao protutežu južnoslavenskim državama i za svoju penetraciju na Balkanski poluotok. One su u tom duhu iskoristile tadašnju vanjsku politiku balkanskih država koje su stremile podjeli evropske Turske, osobito Makedonije i Albanije, i čiji su neki publicisti nijekali zrelost albanske nacije i osporavali joj pravo na državu. Pa ipak, upravo pod utjecajem balkanskih zbivanja jačala je u Albaniji težnja za efikasnom zaštitom teritorija naseljenog albanskim pučanstvom i za stvaranjem nezavisne albanske države. Napokon, napredni pripadnici svih balkanskih naroda vidjeli su - usprkos stranoj politici i šovinističkoj politici svojih vlada - saveznike u nacionalnom i revolucionarnom pokretu svojih naroda, pa se tako i dalje mogla razvijati njihova suradnja.Crna Gora i Srbija pomažu albanske ustankeZa albanskih ustanaka 1910-12. Crna Gora i Srbija pružale su ustanicima moralnu i materijalnu potporu, iako pri tome obje zemlje nisu zaboravljale ni svoje vanjskopolitičke ciljeve. Od jeseni 1910. na Cetinju je postojao dobrotvorni odbor za pomoć albanskim izbjeglicama. U svojem pozivu za pomoć odbor je isticao kako su Albanci Crna Gora braća, stoljetni susjedi s kojima Crnogorce vežu i mnoge povijesne tradicije. U Crnu Goru sklanjali su se ustanici, pomažu njihove obitelji pa i cijela naselja. Stanovništvo i vlada Crne Gore primali su ih i materijalno im pomagali, a koncentracija turske vojske na crnogorskoj granici uzrokovala je napetost, koja je posredovanjem Rusije i Austro-Ugarske riješena sporazumom o uređenju graničnog sukoba i pitanja albanskih izbjeglica (28. VII 1911).Tucovićeva osuda ekspanzionizma prema AlbanijiU albansko-južnoslavenskim odnosima -> balkanski ratovi su imali dvojako značenje. Rat balkanskih saveznika protiv Turske prepletao se s nacionalnooslobodilačkom borbom potlačenih naroda u njoj, ali je dao maha i uskim interesima balkanskih država čija su teritorijalna presezanja zahvaćala i albansko područje. I dok su u početku rata Albanci pružali slabiji otpor nego što je očekivala srpska vrhovna komanda, njihovo se raspoloženje ubrzo promijenilo zbog kasnijih postupaka novih vlasti (makedonsko i albansko pučanstvo bilo je izvrgnuto represalijama i vojnim rekvizicijama); prodoru srpske vojske preko sjeverne Albanije prema Jadranskom moru Albanci su pružali otpor. I crnogorska opsada Skadra samo je mogla pogoršati te prilike, u kojima je Tucovićeva osuda ekspanzionizma prema Albaniji bila ne samo opravdan protest i razuman glas nego i izražaj one srpske napredne misli koja je kao dio najbolje jugoslavenske baštine ugrađena u same temelje albansko-jugoslavenskih odnosa. Svoje poglede na politički i državni razvoj te međusobne odnose iznio je Tucović u knjizi "Srbija i Albanija" (1914). Kada su veći dio Albanije okupirali balkanski saveznici, javila se Austro-Ugarska kao zaštitnica ?slobode i nezavisnosti? Albanije da, uz potporu Njemačke, prepriječi Srbiji put prema Jadranskom moru. S istim razlogom te zbog svojih interesa u Albaniji i jadranskom bazenu tako je postupila i Italija, pa je kao rezultat borbe albanskoga naroda, pobjede balkanskih saveznika i politike stranih sila proglašena 28. XI 1912. nezavisnost Albanije, iz koje su se opet pod pritiskom velesila morale povući srpska i crnogorska vojska. I određivanje granica nove Albanije, što su učinile također velesile, nije prošlo bez traga u albansko-jugoslavenskim odnosima. Neki su makedonski krajevi na liniji od Kostura do šar-planine ostali u Albaniji. Makedonski program balkanske federacijeU septembru 1913. Albanci su upali u debarski kraj, što je bilo povod reakciji srpskih socijal-demokrata koji su to nazvali ?trećim balkanskim ratom?. Inače baš je tada dolazilo do suradnje makedonskih i albanskih nacionalnih radnika, neki su se od Makedonaca sklanjali u Albaniju, a Makedonski glas svojim napisima 1913-14. u Petrogradu i njegov izdavač Makedonska kolonija na čelu s D. D. Čupovskim podupirali su borbu albanskog naroda za državu i samostalnost. Makedonski revolucionarni komitet Čupovskog u Petrogradu u svom je Programu Balkanske Federativne Demokratske Republike nabrojio 1917. kao njezine federalne republike Makedoniju, Albaniju, Crnu Goru, Grčku, Srbiju, Bugarsku, Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu, Sloveniju i Traciju. I zbivanja za I svjetskog rata negativno su se odrazila na albansko-jugoslavenske odnose. U junu i julu 1915. Crna Gora je okupirala dijelove sjeverne Albanije sa Skadrom, a Srbija Elbasan, Tiranu i Drač. Kada je u jesen te godine došlo do Mackensenove ofenzive na Srbiju, u pozadini srpske i crnogorske vojske u Makedoniji i na Kosovu izbile su albanske pobune, a nakon vojničkog sloma Srbije, njezina je vojska na povlačenju kroz Albaniju bila izložena napadajima. Takvim nepovoljnim razvojem obilježen je prijelaz u novu, poratnu fazu albansko-jugoslavenskih odnosa.Period od 1918. do 1941. Na jugoslovensko-albanske odnose u periodu između dva svetska rata bitno je uticao jugoslovensko-italijanski rivalitet u jadranskom basenu. Stvaranje jugoslovenske države kosilo se s pretenzijama italijanskih iredentista za gospodstvo na obema obalama Jadranskog mora i dalji prodor na Balkan. Pošto je Italija za glavni pravac prodora na Balkan izabrala Albaniju zbog njenog strateškog položaja na istočnoj obali Otrantskih vrata, na ovom području je italijansko-jugoslovenska surevnjivost došla do najjačeg izražaja. Jugoslovenski vladajući krugovi su na zakoračenje Italije u Albaniju gledali kao na ugrožavanje najosetljivijeg područja državne teritorije - Moravsko-vardarske doline. Pored toga Italija je stalno podstrekavala albanski iredentizam prema Kosovu i drugim delovima jugoslovenske teritorije na kojima živi albanska narodnost, politički i finansijski pomagala albansku emigraciju s Kosova i organizovala upade na jugoslovensku teritoriju, a uz njenu pomoć na teritoriji južne Albanije stvorena je baza VMRO-a, odakle su oružane čete upadale na teritoriju Jugoslavije i vršile terorističke akcije. Zbog svega toga cilj jugoslovenske politike prema Albaniji u periodu između dva svetska rata bio je da se pronađu sredstva i snage za pariranje rastućem italijanskom uticaju. Pri tome su se jugoslovenski vladajući krugovi služili u politici prema Albaniji istim metodama kao i Italija: direktno su se mešali u unutrašnju politiku korumpiranjem albanskih barjaktara i drugih uticajnih ličnosti, podsticanjem nezadovoljstva i pobuna protiv vlade u Tirani ako bi se ocenilo da je ona potpala pod italijanski uticaj, davanjem pribežišta albanskim anti-italijanski raspoloženim emigrantima koje je finansijski pomagala i organizovala radi rušenja nepoželjnih vlada i dovođenja na vlast ličnosti pod jugoslovenskim uticajem. Sve to stvaralo je stanje nesigurnosti s obe strane granice i stalno opterećivalo jugoslovensko-albanske odnose. U tom smislu delovalo je i nepriznavanje nacionalnih manjinskih prava albanskom življu u Jugoslaviji i jugoslovenskom življu u Albaniji, jer se ni jedna strana nije pridržavala statuta Društva naroda o zaštiti manjina.Italija podupire Turhan-pašu, Jugoslavija Esad-pašuPosle povlačenja austrougarskih trupa Albaniju su krajem 1918. okupirale francuske, italijanske i srpske trupe. Francuske trupe držale su delove južne Albanije, srpske granični pojas u srednjoj i severnoj Albaniji otprilike do reke Drima, a najveći deo južne i srednje Albanije kontrolisale su italijanske trupe. Italija je nastojala da realizuje obećanja koja je dobila Londonskim ugovorom 1915: da zadrži puni suverenitet nad ostrvom Sasenom i Valonom sa zaleđem i protektorat nad preostalim delom Albanije. U tom cilju ona je u decembru 1918. organizovala formiranje proitalijanske vlade Turhan-paše Permetija u Draču (?Dračka vlada?), koja je odmah pristala da za albanskog kneza primi člana dinastije Savoja i italijanske savetnike u privredi i državnoj administraciji. Protiv ove vlade Jugoslavija je podržavala vladu Esad-paše Toptanija koja je bila pod jugoslovenskim uticajem. Obe vlade uputile su svoje delegacije na Mirovnu konferenciju u Parizu. Sile Antante su na Mirovnoj konferenciji pokazale sklonost da ispune obećanja data Italiji 1915. Da bi onemogućila zakoračenje Italije na istočnu obalu Otrantskog kanala, jugoslovenska vlada je kao prvo rešenje tražila očuvanje nezavisne albanske države u granicama iz 1913. Ako bi Italija ipak dobila Valonu sa zaleđem, kao drugo rešenje traženo je pripajanje delova severne Albanije sa Skadrom Jugoslaviji. Polazeći od ovakve politike ona je podržala sazivanja albanskog nacionalnog kongresa u Ljušnji i formiranje nove vlade na čelu sa Sulejmanom Delvinom u januaru 1920, koja je oduzela sva ovlašćenja ?Dračkoj vladi?. Tada je u Albaniji ojačao uticaj esadovaca, pristalica oslanjanja na Jugoslaviju. Jugoslavija je istovremeno pomagala i albanski pokret za isterivanje italijanskih trupa iz Albanije, što je usledilo u leto 1920, kad je posle poraza kod Valone Italija morala da se pomiri s gubitkom ove važne luke, ali je ugovorom od 2. VIII 1920. uspela da zadrži ostrvo Saseno.U junu 1920. ubijen je u Parizu Esad-paša, posle čega je došlo do osipanja njegovih pristalica u Albaniji i slabljenja jugoslovenskog uticaja. U toku 1921. sve više jača uticaj Italije koja je posle vojničkog poraza usvojila politiku ?mirnog prodiranja? u Albaniju putem ekonomske i političke aktivnosti. U Beogradu je ocenjeno da će italijanska akcija dovesti do pune italijanske dominacije. Da bi se obezbedila jugoslovenska dominacija nad severnom Albanijom, tada je podržan separatistički pokret mirditskog prvaka Marka Gjonija koji je u leto 1921. proglasio ?Mirditsku republiku? pod zaštitom Jugoslavije,, ali je ona brzo likvidirana, a stav jugoslovenske vlade naišao na osudu i Društva naroda. Albansko pitanje na Mirovnoj konferenciji okončano je odlukom Konferencije ambasadora velikih sila 9. XI 1921. kojom je priznata nezavisna albanska država u granicama iz 1913, ali je Italiji ipak priznat ?specijalni interes? za očuvanje albanske nezavisnosti, što je ovoj davalo mogućnost za mešanje u unutrašnje poslove i intervenciju.Jugoslovenska vlada podržava bega ZoguaU toku 1922. došlo je do normalizovanja jugoslovensko-albanskih odnosa. U septembru 1922. otpočelo je rad albansko poslanstvo u Beogradu. Posle ubistva Esad-paše jugoslovenska vlada je podržavala mladog maćanskog prvaka Ahmed-bega Zogua, koji je u decembru 1922. došao na čelo vlade. Sa Zoguovom vladom pokrenuta su i pitanja ekonomske saradnje. Na Cetinju je osnovana Srpsko-albanska banka sa zadatkom da radi na unapređenju trgovine i saobraćaja između dve zemlje. Postignut je i privremeni sporazum o malograničnom prometu, koji je omogućavao albanskim državljanima da dolaze na pijace u jugoslovenskoj graničnoj zoni. Zogu je uživao i podršku Velike Britanije kojoj je dao koncesije za istraživanje nafte u Albaniji. Zbog toga je Italija pomagala njegove protivnike koji formiraju opozicioni blok pod vodstvom episkopa Fan Nolija, koji traži demokratske reforme i ukidanje feudalnih odnosa na albanskom selu. Opozicioni blok je dobijao sve veću podršku i njegova snaga je rasla. Pod pritiskom nezadovoljstva u zemlji Zogu je u februaru 1924. prepustio predsedništvo vlade Shefqet-begu Verllaciju, jednom od najvećih zemljoposednika i protivnika agrarne reforme, a sam je zadržao resor ministra unutrašnjih poslova. To je još više ojačalo nezadovoljstvo masa koje se okupljaju oko Fan Nolijevog demokratskog programa. U zemlji je stvorena revolucionarna situacija, koja je u junu 1924. prerasla u oružani ustanak pred kojim je vlada bila nemoćna pa je Zogu sa svojim pristalicama prebegao u Jugoslaviju, a novu vladu je formirao episkop Fan Noli. Time je u Albaniji pobedila buržoasko-demokratska revolucija.Jugoslovenska vlada je odmah zauzela neprijateljsko držanje prema Fan Nolijevoj vladi. Ona je protivnike najavljenih reformi, zemljoposednike i barjaktare severne Albanije, podsticala na otpor i emigriranje u Jugoslaviju gde su vršene pripreme Zoguovih pristalica za upad u Albaniju i obaranje Fan Nolijeve vlade. Revolucionarna albanska vlada nije bila u stanju da sprovede najavljene reforme. Njena nemoć da slomi otpor zemljoposednika uticala je na to da počne da gubi podršku i u seljačkim masama. Njen položaj bio je otežan i time što nije uspela da dobije međunarodno priznanje, zbog čega je izostala i mogućnost dobijanja inostranih kredita neophodnih za saniranje finansijskih teškoća u koje je zapala. Kad je na kraju pokušala da svoj položaj popravi uspostavljanjem diplomatskih odnosa sa SSSR-om, optužena je za boljševičku diverziju na Balkanu. Sve je to išlo u prilog Ahmedu Zoguu i njegovim pristalicama koji su uz pomoć jugoslovenske vlade i uz učešće belogardejskih oficira 13. XII 1924. upali sa jugoslovenske teritorije u Albaniju i, pošto1 su slomili otpor vladinih snaga, već 24. XII ušli u Tiranu, a Fan Noli je morao da emigrira u Italiju. Albanija je proglašena za republiku, a Zogu je postao njen predsednik.Povratnik Zogu okreće se ItalijiJugoslovenska vlada je vraćanje Zogua na vlast smatrala velikim političkim uspehom i garantijom za učvršćenje njenog uticaja u Albaniji. Međutim, Zogu je tražio dalju finansijsku pomoć i isporuke oružja. Jugoslovenska vlada nije mogla da zadovolji albanske flnansijske potrebe, a Generalštab je odbio isporuke oružja jer je smatrao da je Zogu nepouzdan i da to oružje jednog dana može biti upotrebljeno protiv Jugoslavije. Zato se Zogu ubrzo okrenuo Italiji, koja je iz političkih razloga bila spremna da podnese finansijske žrtve i već 1925. odobrila Albaniji zajam od 50 mil. zlatnih franaka. Iste godine osnovana je Albanska narodna banka s dominantnim italijanskim uticajem, dok je jugoslovensko učešće bilo samo simbolično. Italija je počela isporučivati i oružje Albaniji. Zauzvrat ona je obezbedila dolazak italijanskih instruktora u albansku vojsku i državna nadleštva i dobila brojne ekonomske koncesije koje su joj omogućile punu kontrolu nad albanskom privredom. Zogu je nastojao da se i dalje prikazuje kao prijatelj Jugoslavije pa je 1925. u Skadru osnovana Srpska banka, a 1926. potpisan je i trgovinski ugovor. Ali, posle osnivanja Albanske narodne banke Srpska banka nije imala mogućnosti za rad pa je 1927. zatvorena. Ni trgovinski sporazum nije dao značajne rezultate. Tako se udeo Jugoslavije u albanskom uvozu od 1926. do 1931. kretao između 3,6 i 9,4%, a u albanskom izvozu samo između 1,5 i 3,4%.Zogu monarh uz pomoc ItalijeSredinom 1926. došlo je do zaoštravanja italijansko-jugoslovenskih odnosa jer Jugoslavija nije ratifikovala Nettunske konvencije. Na to je Italija odgovorila pojačanom antijugoslovenskom akcijom na Balkanu. U tom sklopu potpisan je 27. XI 1926. u Tirani italijansko-albanski pakt o prijateljstvu, kojim je Italija garantovala ne samo teritorijalni već i politički i pravni status quo u Albaniji, što je značilo Zoguov režim. Posle potpisivanja Tiranskog pakta jugoslovenska vlada je ocenila da je Zogu sasvim potpao pod uticaj Italije i počela je da radi na njegovom zbacivanju. To je naredne godine dovelo do incidenata i prekida diplomatskih odnosa 4. VI 1927. Tek posle intervencije velikih sila sukob je izglađen i odnosi obnovljeni 8. VIII. Da bi poboljšala svoj položaj prema Italiji, jugoslovenska vlada je povela politiku zbliženja sa susednim balkanskim zemljama, a 11. XI 1927. potpisala pakt o prijateljstvu s Francuskom. Na to je Italija odgovorila otpisivanjem Drugog tiranskog pakta 22. XI 1927. To je bio vojni savez u trajanju od 20 godina. Posle toga u sve albanske štabove i vojne jedinice došli su italijanski oficiri kao vojni instruktori. U Beogradu je ocenjeno da u osnovi ovakve politike vezivanja s Italijom stoje revandikacije albanske vlade na delove jugoslovenske teritorije i da će te težnje, koje Italija smišljeno podstiče, uvek biti jače od zaziranja od italijanskog zakoračenja u Albaniju. Ovo uverenje ojačano je 1928. kad je Zogu uz podršku Italije uveo monarhiju i proglasio se za kralja Albanaca.Albanske ekonomske i finansijske teškoćeKrajem 1929. povedeni su albansko-italijanski pregovori za novi zajam; završeni su 26. VI 1931. potpisivanjem ugovora o zajmu d 100 mil. zlatnih franaka koji je Italija trebalo da stavi na raspolaganje albanskoj vladi u 10 godišnjih rata. U toku ovih pregovora Italija je pojačala pritisak za potčinjavanje Albanije. Zogu je uvideo da suviše veliki italijanski uticaj postaje opasan i za njegov položaj pa je počeo da traži poboljšanje odnosa s Jugoslavijom i Velikom Britanijom. Već u toku teških italijansko-albanskih pregovora 1929-31. došlo je do poboljšanja jugoslovensko-albanskih odnosa, što se odrazilo u povratku jednog dela albanskih emigranata iz Jugoslavije i potpisivanju ugovora o ekstradiciji prestupnika u septembru 1931. Pored toga, albanska vlada je onemogućila upadan je kačačkih četa na teritoriju Jugoslavije. Krajem 1931, oslanjajući se na podršku Jugoslavije i Velike Britanije, Zogu je odbio da produži važnost Tiranskog pakta iz 1926. za narednih 5 godina. Na to je Italija odgovorila obustavljanjem isplata rata iz zajma od juna iste godine. Usled toga i delovanja ekonomske krize Albanija je zapala u velike privredne i finansijske teškoće, pa su obnovljeni pregovori za obezbedenje priliva finansijskih sredstava iz italijanskog zajma. Italija je za to postavila teške uslove, medu kojima i sklapanje carinske unije. To je izazvalo oštru reakciju jugoslovenske vlade, koja je ocenila da bi carinska unija značila odlučujući korak ka aneksiji Albanije Italiji. Zato je alarmirala vlade evropskih sila i saveznika iz Male antante i pružila podršku Zoguu u nadi da će ga odvojiti od Italije i ojačati svoj uticaj u Albaniji. U tom cilju 20. XII 1933. potpisan je novi jugoslovensko-albanski trgovinski sporazum koji je predvideo povećanje jugoslovenskog uvoza iz Albanije radi uklanjanja albanskog negativnog salda, jer je jugoslovenski uvoz iz Albanije bio višestruko manji od izvoza u tu zemlju. U maju 1934. potpisan je i sporazum o regulisanju malograničnog prometa, a u Tirani je otvorena filijala Jugoslovenske izvozne banke. Povedeni su i pregovori za odobrenje jugoslovenskog zajma radi uvođenja državnog monopola na duvan u Albaniji. Jugoslovenska vlada je posredovala i za potpisivanje trgovinskog sporazuma između Albanije i Čehoslovačke, kako bi se umanjila albanska ekonomska zavisnost od Italije. Međutim, ove mere nisu dale očekivane rezultate, između ostalog i zbog nesolidnog poslovanja jugoslovenskih uvoznika.Albanija je zapadala u sve veće ekonomske i finansijske teškoće pa su sredinom 1934. reducirana službenička mesta u državnoj upravi, ukinute neke prefekture i vojni štabovi, zbog čega je otpušten i jedan deo italijanskih oficira. Doneta je i odluka o zatvaranju privatnih škola, što je pre svega pogodilo Italiju. Na ove mere Italija je odgovorila demonstracijom ratne flote, koja je nenajavljena uplovila u dračku luku. Na savet jugoslovenskog, britanskog i francuskog poslanika Zogu je primio posetu italijanskog admirala i tako je dolasku italijanske flote dat karakter kurtoazne posete, ali je on uticao da Zogu postane popustljiviji. Italija je istovremeno preduzela mere da onemogući jugoslovensko-albansko zbliženje na ekonomskom planu. U tom cilju odobrila je Albaniji zajam od 3 mil. zlatnih franaka i povećala uvoz albanske robe. Međutim, redovno davanje rata zajma iz 1931. i dalje je uslovljavala regulisanjem spornih pitanja, pa su italijan-skoalbanski pregovori ponovo zapali u teškoće. Zogu je opet počeo da se koristi politikom manevrisanja. U leto 1935. on je izrazio spremnost za pristupanje Albanije Balkanskom paktu. Jugoslovenska vlada je ovo odmah podržala, ali se tome protivila grčka vlada koja nije imala poverenje u Zoguove intencije i tražila da on najpre na delu pokaže solidarnost s balkanskim zemljama. S druge strane, Italija je nastavljala s pritiskom i podsticala nezadovoljstvo u zemlji, što je u avgustu 1935. dovelo do pobune protiv Zogua u južnoj Albaniji. To je doprinelo da on napusti manevrisanje i prihvati italijanske uslove, pa je 19. II1 1936. potpisano 12 sporazuma ekonomsko-finansijske prirode, što je dovelo do novog pogoršanja jugoslovensko-albanskih odnosa.Politika prema Albaniji bila je jedno od osnovnih pitanja u jugoslovensko-italijanskim pregovorima koji su završeni potpisivanjem jugoslovensko-italijanskog pakta o prijateljstvu 25. III 1937. Tom prilikom izmenjana su poverljiva pisma kojima je utvrđeno da dve strane ugovornice u budućnosti neće preduzimati ništa što bi kompromitovalo albansku nezavisnost, što znači da je vlada M. Stojadinovića priznala status quo, odn. postojeći dominantan uticaj Italije u Albaniji. Italijansko-jugoslovenski pakt uznemirio je albansku vladu, ali je ona nastojala da ga iskoristi za zbliženje s Jugoslavijom, kako bi pojačala svoj položaj prema Italiji. U toku proleća i leta 1937. usledile su albanske inicijative za sklapanje političkog i ekonomskog sporazuma s Jugoslavijom, ali Stojadinovićeva vlada, držeći se proosovinske orijentacije i ugovora o prijateljstvu s Italijom iz marta 1937, nije na to reagovala.Jugoslavija prihvata italijansku okupaciju Albanije 1939.Italijanska ?mirna penetracija? u Albaniju bila je sračunata na stvaranje uslova za likvidiranje njene nezavisnosti kad se za to ukaže pogodan momenat. Mussolini i Ciano su ocenili da je taj momenat nastupio posle Miinchenskog sporazuma i naročito posle nemačkog komadanja Čehoslovačke u martu 1939. Oni su bili uvereni da evropske sile, koje nisu ništa učinile protiv razbijanja Čehoslovačke, neće reagovati ni na likvidiranje albanske nezavisnosti. Da bi izbegli suprotstavljanje Jugoslavije, oni su Stojadinovićevoj vladi ponudili učešće u deobi Albanije. U tom cilju grof Ciano je posetio Jugoslaviju u januaru 1939. Pre njegovog dolaska Stojadinović je izvršio konsultovanje s knezom Pavlom, funkcionerima u Ministarstvu inostranih poslova i Generalštabom. Zaključeno je bilo da treba nastojati da se Italija odvrati od namere da anektira Albaniju, a ako to ne uspe, da se traži pripajanje severne Albanije do Drima sa Skadrom i Medovom. U razgovorima s Cianom Stojadinović i knez Pavle su se pomirili s italijanskom namerom da okupira Albaniju i prihvatili ideju o njenoj podeli. Međutim, početkom februara Stojadinović je uklonjen iz vlade. To je izazvalo uznemirenost u Rimu, pa je odlučeno da se ubrzaju pripreme za okupaciju Albanije bez saradnje Jugoslavije, ako treba i Jugoslovensko-italijanski pakt protiv nje. Italijanska invazija izvršena je 7. IV 1939. i posle slamanja kratkotrajnog otpora u Draču i drugim lukama Albanija je okupirana u roku od tri dana, a Zogu je s porodicom napustio zemlju. Sve jugoslovenske vlade do 1935. smatrale su italijanski upad u Albaniju direktnim ugrožavanjem bezbednosti Jugoslavije. Zato je u ratnim planovima Generalštaba iz 1927. i 1930. bilo predviđeno da u slučaju iskrcavanja italijanskih trupa na albansko tle i jugoslovenska vojska odmah stupi u akciju, po ceni opšteg rata s Italijom, i okupira što veću teritoriju Albanije. Kad je došlo do italijanske agresije, ovo nije učinjeno, već su samo pojačane trupe na granici prema Albaniji, a vlada je dala izjavu da se njena politika i dalje zasniva na jugoslovensko-italijanskom paktu o prijateljstvu iz 1937. To je bio rezultat dotadanje politike napuštanja starih saveznika i povezivanja sa silama Osovine, koja je dovela Jugoslaviju u političku izolaciju, bez pravih saveznika na koje bi mogla da se osloni. Odmah posle okupacije zemlje proglašena je personalna unija između Italije i Albanije, a u junu je sjedinjena i diplomatska služba, pa je albansko poslanstvo u Beogradu prestalo s radom. U toku jula ukinuti su i albanski konzulati u Skoplju i Bitolju. Početkom avgusta i jugoslovenska vlada je ukinula svoje poslanstvo u Tirani, a otvorila Generalni konzulat, čime je priznala personalnu uniju i zakoracenje Italije na Balkan, što su učinile i ostale evropske zemlje.
Kastor Posted April 4, 2008 Posted April 4, 2008 ALBANSKO-JUGOSLAVENSKI ODNOSI (III)Jugoslovenska nauka o Albancima. Istorija. Pored dela prožetih političkim pragmatizmom, postoje i dela trajnije naučne vrednosti. Od izuzetnog je značaja zbirka dokumenata srednjovekovne istorije Albanije L. Thalloczyja, K. Jirečeka i M. Sufflaya Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, I i II, Beč 1913. i 1918. Na redakciji ovog dela radio je M. Sufflay, L. Thalloczy je posredovao kod nabavke dokumenata iz Mletaka, Vatikana i Napulja, a K. Jireček je priložio svoj materijal prikupljen u Dubrovačkom arhivu. Za istoriju Albanije značajna su dela M. Sufflaya: studija o albanskim gradovima Stadte und Burgen Albaniens hauptsachlich wahrend des Mittelalters, Denkschriften der Akademie der Wissenschaften, Beč 1924; VIII poglavlje opširno koncipirane istorije Albanije Die Kirchenzustande im vorturkischen Albanien i prilog iz istorije Drača Politische Schicksale des Themas Dyrrachion, Vjestnik Zemaljskog arkiva, 1915; skica istorije grada Drivasta Statuta et ordinationes capituli ecclesiae cathedralis Drivastensis, Beograd 1927; istorijska sinteza Povijest sjevernih Arbanasa, Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, 1925; studija o formiranju albanskih plemena Biologie des albanischen Volksstammes, Ungarische Rundschau, V, Budimpešta 1916. Istraživačku delatnost na istoriji Albanaca M. Sufflay završava sintetičkim delom, koje je i danas od velike naučne vrednosti, Srbi i Arbanasi, Beograd 1925. Iako je postojala prikupljena građa iz raznih evropskih arhiva (Vatikan, Barcelona, Milano, Mleci, Palermo, Mantova), izdavanje zbirke dokumenata Acta Albaniae nije nastavljeno. J. Radonić, koristeći se prikupljenom građom koju je ostavio M. Sufflay i drugim izvorima, izdaje delo Đurad Kastriot Skenderbeg i Albanija u XV veku (istorijska građa), Spomenik Srpske kraljevske akademije, 1942, XCV; veći deo građe iz Mletačkog arhiva objavio je š. Ljubić u Listinama, Zagreb 1890, IX i X. Postumno je objavljen rad J. Tomića Građa za istoriju pokreta na Balkanu protiv Turaka krajem XVI veka i početkom XVII veka, Zbornik za istoriju, jezik i književnost srpskog naroda, 1933, II i IV. Značajno delo iz razdoblja pre I svetskog rata, zbog svoje objektivnosti i dalekosežnih misli, jest Srbija i Arbanija D.Tucovića, Beograd 1914.Promenom političke situacije na Balkanu, a naročito u Jugoslaviji, proučavanje prošlosti Albanaca posle II svetskog rata dobiva nove dimenzije i sasvim druge zadatke. Osnivanjem novih naučnih ustanova, u prvom redu na Kosovu: Filozofskog fakulteta (1960), u čijem sastavu rade katedre za albanologiju i istoriju, Albanološkog instituta (1967) i Instituta za istoriju (1967), stvorene su mogućnosti za sistematski rad na proučavanju prošlosti Albanaca. Pored problema iz daleke prošlosti Albanaca (Z. Mirdita, Problem etnogeneze Albanaca, Encyclopaedia moderna, Zagreb 1970, V), značajno mesto zauzimaju i neki problemi iz srednjovekovne istorije (A. Hadri, Randesia historike e levizjes clirimtare ne epoken e Gjergj Kastrioti-Skenderbeut, Simpoziumi per Skenderbeun - Simpozijum o Skenderbegu, Priština 1969), a zatim i proučavanja Prizrenske lige (B. Stulli, Albansko pitanje - Prizrenska liga, Rad JAZU, 1959, 318; A. Hadri, Prilog rasvetljavanju Prizrenske lige, Perparimi, 1969). Obrađuje se i položaj Albanaca u predratnoj Jugoslaviji, jugoslovensko-albanski odnosi, narodnooslobodilački rat na Kosovu i dr. Jezik. Lingvistika. F. Bopp je u delu Das Conjugations-system der Sanskritsprache, 1917, utvrdio da albanski jezik pripada grupi indoevropskih jezika. J. Kopitar je ukazao na neke zajedničke crte u albanskom, rumunskom i bugarskom jeziku-Jedna jezička forma u trojakoj jezičkoj građi, Wiener Jahrbiicher fur Litteratur, 1820, knj. 46. Svojim radom Albanesische Forschungen (I-III, Denkschriften der Wiener Akademie der Wissenschaften, 1870-71) F. Miklošič se u krugu južnoslovenskih naučnika može smatrati osnivačem albanske lingvistike. On je istraživanja usmerio na strukturu i leksiku albanskog jezika. Metodom F. Miklošiča i komparativnim izučavanjima danskog lingviste H. Pedersena došlo se do saznanja da albanski jezik, uprkos romanskim elementima, nije poluromanski mešovit jezik. Etimološkom analizom indoevropskih elemenata u albanskom rečniku bavili su se mnogi poznati jugoslovenski lingvisti (H. Barić, K. Oštir, P. Skok). H. Barić je radio na utvrđivanju različitih epoha romanskih uticaja i postavio hipotezu o tračko-frigijskom poreklu albanskog jezika. U savremenim lingvističkim radovima utvrđena je ilirska osnova albanskog jezika.Filologija. Osnovna karakteristika jezičkih studija je komparativni pristup. H. Barić je, na osnovu lingvističke i paleografske analize Milanskog odlomka, smatrao da prvi albanski spomenik pripada kraju XIV v. Proučavano je i poreklo albanskog elbasanskog pisma; R. Nahtigal, u saradnji sa albanologom G. Pekmezijem, utvrđuje da je elbasansko pismo zasebno stilizovano grčko pismo iz XVIII v. Posle II svetskog rata, naročito od formiranja Filozofskog fakulteta i Albanološkog instituta u Prištini, sistematski se radi na nizu problema filološke prirode.Gramatika i leksikografija. Deskriptivnu, prigodnu gramatiku napisao je G. Pekmezi u saradnji sa R. Nahtigalom - Grammatik der albanesischen Sprache, Laut-und Formenlehre, Beč 1908, a autor prve gramatike na albanskom jeziku u Jugoslaviji je H. Vokshi, Gramatika e gjuhes shqipe per klasat e nalta te shkolles tetevjecare, Priština 1953.Krajem XIX v. pojavio se prvi rečnik: Rečnik ot četiri jezika Đ.Puljevskoga, I, Beograd 1875. Slede: Srpsko-arnautski rečnik Lj. Kujundžića, Beograd 1902; Rečnik srpskoga ili hrvatskoga i arbanaskoga jezika (A-O), I sv., Zagreb 1950, H. Barića; Fjalor serbokroatisht-shqip Albanološkog instituta, Priština 1974; Albansko-srpskohrvatski rečnik M. Ndrece, Priština 1976.Kulturni odnosi. Komparativna kulturološka, istorijska i druga izučavanja uzajamnih uticaja materijalnih i duhovnih kultura Albanaca i Južnih Slovena ukazuju na međusobne srodnosti i kulturnu povezanost.Narodna usmena književnost. Pored autohtonih sadržaja i odlika, uporedna izučavanja narodne usmene književnosti Albanaca i Južnih Slovena otkrila su niz zajedničkih elemenata. Postoje zajedničke vrste i motivi u obrednoj, običajnoj, verskoj, posleničkoj, porodičnoj i ljubavnoj lirici. Zajednički motivi i sižejno-tematske osnove prisutni su u pripovednoj epici: u bajkama u stihu (vila ljubovca, zmija mladoženja), legendama u stihu (uzidavanje čeljadeta u građevinu da bi se održala, rodoskvrnuće), novelističkim pesmama (takmičenje mladića za devojku, čobanin svirkom na kavalu šalje poruku voljenoj devojci), a naročito u baladama (sestra i devetoro braće, tragična ženidba dvojice braće, muž na svadbi svoje žene, bratoubica u neznanju, svatovsko groblje i niz drugih). I u junačkim pesmama ima dosta zajedničkih motiva i ličnosti (Miloš Obilić, Marko Kraljević, Musa Kesedžija, Vuk Branković, Ilija Kuč, Mujo i Halil, Arnaut Osman, Đerdelez Alija, Mustaj-beg, Budalina Tale i dr.). U narodnim pripovetkama, a posebno bajkama, nalazimo zajedničke motive, sižee i teme (divovi zetovi, vile ljubovce, nemušti jezik, zla maćeha i progonjena pastorka). Niz zajedničkih motiva je i u novelističkim i šaljivim pričama, u kojima najistaknutije mesto zauzima Nasredin-hodža. U govornim narodnim tvorevinama: bajalicama, izrekama, brojalicama, a naročito u zagonetkama, takođe ima dodirnih elemenata i sličnih pojedinosti. Iz zajedničke borbe protiv okupatora u II svetskom ratu opevani su mnogi zajednički događaji i ličnosti. Ove sličnosti nisu uvek plod uzajamnih međusobnih uticaja već i autohtonosti koja se javlja iz sličnih ili istovetnih životnih uslova i društvenih prilika i nivoa društvene svesti. Uporedno izučavanje narodne usmene književnosti počinje pre II svetskog rata, ali je tek u novije vreme postalo intenzivnije (Sh. Pilana, V. Dančetović, D. Mićović, A. Trnavci i dr.).Prosvetiteljstvo i nacionalni preporod. Dela poznatog albanskog prosvetitelja iz Vaskopoje T. Kavaliotija Logika (1749), Fizika (1752), Metafizika i Protopeiria (1770) bila su popularna i kod Južnih Slovena i Rumuna. Kavalioti je bliže kontaktirao i sa D. Obradovićem, koji je 1768. bio nekoliko meseci u Sarandi i Hormovi i tom prilikom zabeležio ćirilicom mnoge albanske reci i izraze.U delu Razgovor ugodni naroda slovinskoga A. Kačić Miošić, koristeći se i poznatom knjigom albanskog humaniste M. Barlecija - De vita, moribus ac rebus praecipue Skender- adversus Turcas gestis Georgii Castrioti, veliča i junaštvo begu Albanaca i njihovog vode Skenderbega u borbi protiv Turaka. P. Bardhi je, krajem XIX v., prepevao sedam pesama ovog dela i objavio u časopisima Albania (Bruxelles), Shqiperia (Bukurešt) i Drita (Sofija), a povodom 500-godišnjice Skenderbegove smrti u časopisu Jeta e re (Priština) publikovane su još tri pesme u prepevu E. Mekulija. O Skenderbegu je S. Zanović iz Budve, poznati avanturista koji se predstavljao i za naslednika Kastriota, napisao dve knjige: Albrege de Vhistoire de la vie et des actions de Skanderbeg, roi d'Albanie et due d'Epire (1777) i Le grand Castriotto d'Albanie (1779), u kojima nastoji da istorijski osvetli Skenderbegov lik. U periodu preporoda, kada se sve više šire oružani ustanci u borbi za nacionalnu slobodu, jačaju i međusobne kulturno-književne veze. J. de Rada u poemi Gjon Huniadi (1847) i G. Dara ml. u poemi K'enga e sprasme e Bales (Poslednja pesma Balina, 1906) iznose ideju o federaciji balkanskih i podunavskih zemalja. U predgovoru poeme K'enga e sprasme e Bales autor poziva Albance, Crnogorce, Makedonce i Grke da se ujedine i zajednički suprotstave Turcima i Austrijancima, a protagonisti poeme bore se u Albaniji, Grčkoj, Srbiji i Mađarskoj. U pesmi na grčkom jeziku, Prava želja Albanaca, 1886, N. Frasheri je izrazio želju svoga naroda da živi u miru i sreći sa Slovenima, Grcima i drugim susedima. U književnosti preporoda i kulturi Južnih Slovena osetno je prisustvo Albanaca. U tragediji Kastriota škenderbeg (1849) D.M.šporera, drami škenderbeg (1848) J.S.Popovića, poemi na grčkom jeziku škenderbeg (1860) makedonskog pesnika G. Prličeva, Gorskom vijencu P. Petrovića Njegoša, u lirskim pesmama S. Milutinovića - Sarajlije Piscu istorije Đorda Kastriota Skenderbega na dar i Kastriotu, u epskoj pesmi Nikola Jurišić J. Subotića, Albanci se opisuju kao oličenje junaštva. U ovim književnim ostvarenjima ističu se tradicionalne veze Južnih Slovena i Albanaca, herojski slobodoljubivi duh i solidarnost u odlučujućim istorijskim trenucima. Na početku XX v., kada albanska publicistika postaje sve moćnije oružje u borbi za oslobođenje od Turaka, u Beogradu izlazi novina Albania (1902-06), a u Dubrovniku Shpnesa e Shqypnis (Albanska nada, 1905-07). štampane na albanskom, srpskom i hrvatskom jeziku i uređivane i od Srba i Hrvata, ove novine još više jačaju političke, kulturne i književne veze. I istorijska dela bosanskog franjevca L. Mihačevića Po Albaniji (1911) i Crtice iz albaneške povijesti (1912) doprinela su poznavanju i afirmaciji Albanaca. U pesničkom delu Gj. Fishte Lahuta e Malcis (Malesijske gusle, 1905-07) vidni su uticaji hrvatske i bosanske književnosti, jer se autor školovao u franjevačkim samostanima u Bosni i održavao prijateljske veze sa pesnicima G. Martićem, S. S. Kranjčevićem i dr.Period od osnivanja nezavisnih država do 1941. U dosta bogatoj literaturi o Albaniji i uzajamnim kulturnim vezama značajni su prilozi H. Barića, P. Skoka, R. Nahtigala i dela: Srbija i Arbanija (Beograd 1914) D.Tucovića; Srbi i Arbanasi (Beograd 1925) M. Sufflaya; Crtice iz albaneske povijesti (Sarajevo 1912) L. Mihačevića; Pokret u Bosni i u Albaniji protivu reforma Mahmuda II (Beograd 1913) M. Pavlovića; Povijest Arbanasa kod Zadra (šibenik 1922) M. Ćurkovića; Prilozi istoriji srpsko-arbanaskog ustanka (Beograd 1924) M. Koštica. U Glasniku Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini i u kolekciji Zur Kunde der Balkanhalbinsel objavljivani su i prilozi o Albancima. U naučnom časopisu Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju (pokrenut 1923), što ga je uređivao H. Barić, objavljeni su prilozi poznatih jugoslovenskih i stranih naučnika: P. Skoka, H. Barića, R.Nahtigala, M. Sufflaya, S. Stanojevića, N. Jokla, K. Treimera, C. Tagliavinija, A. Trombettija, W. Mayer-Lubkea, T. Capidana i dr. Pri Beogradskom univerzitetu 1924. otvoren je Seminar za albanologiju kojim je rukovodio H. Barić.listovi u početku XX veka Albanski naučnik E. Cabej objavio je priloge iz oblasti albanologije i balkanistike u časopisu Revue internationale des etudes balcaniques (urednici P. Skok i M. Budimir), u Hrvatskoj enciklopediji nekoliko članaka, a u delu Knjiga o Balkanu I (Beograd 1936) studiju Običaji Arbanasa. U istoj knjizi i albanski naučnik S. Luarasi publikuje studiju Narodna književnost u Albaniji. U raznim časopisima u Albaniji pojavljuju se prikazi, kritike, osvrti i beleške o nekim delima koja su štampana u Jugoslaviji, te prevodi jugoslovenskih autora: U Dituriji (Tirana 1912) objavljen je prilog P. Skoka Verejtje mbi pluralin kuaj (Primedbe o množini kuaj); u Leki (Skadar 1932) članak A. Uroševića Nji gojdhane mbi rrjedhje te Shqiptarvet (Jedna tradicija o poreklu Albanaca); u Hylli i Drites (Skadar 1930) članak Nji interviste me Akad. Dr Jovan Tomić (Intervju sa akademikom dr Jovanom Tomićem) o mestu gde je 1555. štampana prva knjiga na albanskom jeziku; u Perpjekje Shqiptare (Tirana 1938) objavljen je intervju sa P. Skokom: I. Orijentalne reci u balkanskim jezicima; II. Tri puta (pravca) za stvaranje albanskog književnog jezika; III. šta su pokazala dosadašnja iskustva na Balkanu i IV. Jedan savet jugoslovenskog albanologa. U listovima Illyria i Arberia objavljeni su članci o radu Balkanskog instituta u Beogradu. U Tirani je 1926. izašao prevod knjige Srbi i Arbanasi M. Sufflaya. U ovom se periodu veoma mali broj Albanaca iz Kosova, Makedonije, Crne Gore i drugih mesta Kraljevine SHS školuje u srednjim i visokim školama. Nacionalno ugnjetavanje i težak ekonomski položaj glavni su razlozi emigriranja mladih u Albaniju. Oni se tamo školuju i, posle oslobođenja, postaju značajan faktor zbližavanja i kulturne saradnje Albanije i Jugoslavije.Period posle 1941. U zajedničkoj borbi i revoluciji stvoreni su uslovi za širu i intenzivniju kulturnu saradnju, koja je bila naročito uspešna u prvim poratnim godinama. Oko 200 učitelja iz Albanije, usled nedostatka domaćih kadrova, pomaže u organizovanju školovanja Albanaca u nas. Iz Albanije koriste se udžbenici i knjige za potrebe osnovnog i srednjeg obrazovanja. Zajedničkim naporima objavljuju se prvi rečnici, pojavljuju brojni prikazi iz kulturnog života i prevodi obostranih književnih ostvarenja. Ova plodna kulturno-književna i obrazovna saradnja prekida se 1948, kada za izvesno vreme prestaje skoro svaki oblik međusobnih odnosa.U socijalističkoj Jugoslaviji albanska narodnost je dobila brojne institucije za razvoj obrazovanja, nauke i kulture. Ovaj nagli kulturni preporod bio je popraćen političkom težnjom naših naroda i narodnosti da brojna albanska narodnost u Jugoslaviji posluži kao most kulturne saradnje sa susednom zemljom.Jedan od zadataka časopisa i zbornika, medu kojima su najvažniji Jeta e re, Jehona, Kohe, Perparimi, Gjurmime albanologjike, Economia, Zbornik Filozofskog fakulteta u Prištini - Buletini i Fakultet filozofik te Prishtines, Biotehnika, Praxis medica i Kosova, bio je da razvijaju kulturne veze naroda i narodnosti Jugoslavije i Albanije. Izdavačke kuće na Kosovu, u Makedoniji, Crnoj Gori i širom Jugoslavije objavile su niz zbirki pesama, novela, drama te više romana savremenih albanskih pisaca. U tome su se posebno isticale izdavačke kuće Rilindja iz Prištine i Flaka e vellazerimit u Skoplju. Knjige nekih albanskih pisaca, poput I. Kadarea, dočekane su sa velikom pažnjom jugoslovenske javnosti.Jezički odnosi. Na osnovu jezičkih osobina, topografskih naziva i rasprostiranja pozajmica, u albanskim govorima utvrđena je dvojakost slovenskog elementa u području severno od srednjeg Drima i u srednjoj i južnoj Albaniji, što se vidi najbolje u dvojakim refleksima praslovenskih grupa tj, dj i kt ispred i: medja, alb. medje, megje; mežda, mezhde. U glasovnom sistemu značajna je zamena slovenskih nazalnih vokala o, e, gde je prvi zamenjen refleksima en, on, un, o: orendi (slov. orodje), pendar (slov. podari); trondit (slov. trotiti); sundoj (slov. soditi); porosis (slov. poročiti). En je albanska zamena za slovensko e: red, alb. rend. Slovenski uticaj ogleda se još u priličnom broju pozajmljenih sufiksa i u leksici. Posle pionirskog rada F. Miklošiča, sintetičku studiju Slavjanskoe naselenie v Albanii, Sofija 1931, napisao je Slovenske sovjetski slavist A. M. Seliščev. Po njegovom mišljenju, reci u al- slovenske pozajmice u albanskom jeziku odnose se na banskom sledeće oblasti: okućje, dvorište, kućni nameštaj (strehe, jeziku pod, kat, treme, prag, grazhd, stol, kyc, kotec, kosh, kove, veder, oborr, korite, site, kulac, mesnik); poljski radovi i poljoprivredni alati (brane, lece, lopate, kose, brazde [braze], ograje, prashit, vadit, sane, pleh); biljke, voće i povrće (tis, molike, krastavec, repe); stočarstvo, zoološki nazivi, imena domaćih životinja (blege, dele rude, bravare, govedar-lopar, celnik-kryetar i barinjve, stopan, travok-gjize, kokosh, mace, macok, zhabe, sokol, harabel, esh-iriq, piavice, karkalec, mole); pčelarstvo (korube, krine, luzme, matice, matke, roit); vode, lov (vozit, lopate, mre-zhe - rrjete, kosh, vllak - lloj rrjete); imena riba: (pestro-ve, krap, belevice); mlin, valjavica, valjarica (korite, kosh, derstile, valanice); terminologija domaće industrije (druge, kac-endes, zdrug, toper - šepate e vogl, kovač, potkua, gozhde, čekan, cekic, verige); odeća i obuća (rize, rube, opange, opinge); pravni i administrativni termini, takse, kazneno pravo (zakon, porote, bujar, rob, robinje, placke, grabit, dobi, nevoje, krahine, vojvode, kasnec, padis, pojak, carine, porez, gjobe, mite); nazivi nekih javnih i kulturnih pojava (porosit, mere-mase, vazhde, vazhdoj, darovit, gostit, bashtine, probatin, rod, kume, avitem, godit, bisedoj, i vobekte - u Italiji - i vapek, i dobet); terenski termini (rrafsh, log, rudine, lendine, breg, rreke, Horn, Hum); emocije (čudit, korit, merzit, neverit, habit, avitem, godit, zbraz); nazivi za delove čovečjeg tela (trup, koske, gerlac, gerlan, grusht).Analiza južnoslovenskih pozajmljenica u albanskim govorima pokazuje da ih je najviše u oblasti materijalne kulture i domaće privrede, u terminologiji domaće industrije i kućnog nameštaja.Najnovija proučavanja utvrdila su da je prisustvo albanskog jezičkog fonda u govorima južnoslovenskih naroda, naročito u srpskohrvatskom i makedonskom, preko očekivanja veliko. Albansko poreklo pastirskih termina lako je potvrditi, jer je stočarstvo bilo nacionalno zanimanje Albanaca, pa su reči iz stočarske terminologije, zahvaljujući nomadskom stočarenju, prenošene iz jednog u Albanske druge krajeve: vatra, katun, balega (alb. balge, bajge), reci u baluk, balota, bushtriq, frus, korda, djalnuti, barla, bera, južnoslo-žalo, hira, zarica, laja, barzast, urda, strunga (alb. shtrun- venskim ge, rum. strunga); šulina, bardoka, balja, baljoš, balješka, 'ezicima baljoška; ljareza, odn. ljarza (alb. larez, larza) - naziv koji označava pticu što živi u kamenu, a verovatno je dobila ime po belom perju (alb. lare, ?bela pega?, i larem, e larme); djama - ?mnoštvo, gomila, veliki broj, mnogo čeljadi, deca u kući? (Uzice), ?čopor? (Crna Gora), alb. gegijski gjame, oskijski gjeme - ?mnoštvo, gomila?.U pozajmni leksički fond, naročito srpskih govora, idu i sledeće reci albanskog porekla: brina (breg, kosa, padina, primorski kraj) - naziv planine Brina u Crnoj Gori i Dalmaciji (iz alb. brinje), zatim škrapa - ?pukotina, rupa u stenju? (alb. shkrep: kep, shkrep); bunja - ?koliba, kućica sagrađena od kamena, brvnara? i bunjac - ?koko-šarnik, svinjac, kotac? - dovode se u vezu sa alb. reci buj (prenoćiti, prespavati); ban-i - ?stan, kuća za stanovanje, obitavalište?; magarac, magarica, magare, mak. magare, rum. magare - imaju ishodnu tačku u alb. reci magar. U albanskom jeziku izraz se javlja u nekoliko varijanti: ager," gare, gac i magar, zatim margac od magare od koje je nastalo gag. Varijantu ager nahodimo u toponimiji: Qafa e Agrit, u Dukadinu (severna Albanija); Maja e Agrorit, te Kroni i Agrushit, u Ibalu (severna Albanija). Reč se čuva u imenu planine Shpinagri (shpine gomari) - u selu Kalis u Ljumi; Shpiragri - naziv planine kod Berata sa rotaciz-mom u toskijskom dijalektu nastalom od gegijskog Shpi-nager. Dešati se, dešam se, alb. ndeshem - ?sresti se s nekim, naći se?; oljeriti (upropastiti, nagrditi), alb. lyej, lyre, per lyej, lyth, lyerth (mladež); purilj-?praziluk, pras? (alb. purri, purrini); krenija - kreniše se (ponos, oholost, dika), od alb. kreni-a, krenohem; konjski kamen (Plav, Gusinje) ?plavi kamen?, alb. gur kali, gur i kalter, gur, i kaltert (plavi kamen); rekoh tako na gond (rekoh nasumi-ce, nehotice), alb. gand,gond; šarati drva (alb. sharroj dru, sharre - testera, pila); teša - ?haljine, stvari, kućne stvari? (Plav, Kosovo), alb. tesha (haljina, kućne stvari, sude); štirkinja (Vuk, Budmani), ?žena nerotkinja, jalovka?, alb. shterpe, od shter, shterr ?presušiti, presahnuti? (za izvor, reku, za stoku kad smanji mleko), a shterpe je adjektivni oblik nastao od navedenog glagola shter, shterr od koga potiče i shtjerra, shqerra (jaganjci, jagnjad); zaprušiti, zaprušim - ?domaćice čim izmaknu lonac s jelom sa ognjišta, odmah zapruše onaj krug pepela koji je lonac ostavio?, u značenju ?zatrpati, zasuti pokrivati vatru, žar pepelom? - ishodište tog glagola je u albanskom prush (žar, žeravica), dakle za + prushi+ ti; zarepati, zarepam - ?obavezati nekoga zakletvom, zakleti?, zarepati se - ?obavezati se zakletvom, zakleti se,, prisegnuti se?, od albanskog glagola rrefehem - ?ispovedati se, pred sve-štenikom u crkvi, zakleti se?; pora - ?generacija, pokole-nje?, od albanskog fara; lakora - ?tvrdi vrh na mesu, kožica od sama mesa?; lakorina - ?opnica oko mišića od žlezde?, od albanskog lakur, lekure (koža, pokožica); djelak-a - ?dečak, šiparac, momčić, za muškarca od 14 do 16 godina, od albanskog gjel, plural od djale, ?dečak?.
Kastor Posted April 4, 2008 Posted April 4, 2008 JLZ, Zagreb, 1984.Separat "Albanci".ALBANCI (alb. shqiptar?t [šćip'taret]). Ime. Shqiptar je novije nacionalno ime, stari naziv je Arb?r, Arb?n; Arb?resh. U lI v. Klaudije Ptolemej zabeležio je u mapi sveta ime ilirskog plemena Albanoi i grad Albanopolis na području današnje srednje Albanije. Stari oblik imena bio je u upotrebi najpre u srednjoj Albaniji, a s vremenom je postao opštenarodnim imenom Albanaca u razdoblju pre Skenderbega; danas se upotrebljava u južnoj Italiji i Siciliji, Grčkoj i Arbanasima kraj Zadra. U grčkom i latinskom obliku sadržan je staroilirski toponim; kod Srba zabeležen je Raban (XII v.), Arbanasin (XIV v.), Arnaut, a u narodnom jeziku Arbanas; u bugarskom narodnom jeziku Arbananu; u starorumunskom Arbanas; kod Turaka Arnaut, Arnavut. Polazeći od oblika arb (ne alb) i domaćih izvora, koji arb?n identifikuju sa rečju polje, ravnica, naučnici ističu da je to ime blisko latinskom arvum: njiva, polje i starogrčkom (urora: njiva, zemlja uopšte). Novo ime, za narod shqiptar, a za zemlju Shqip?ri, Shqipni, sve se više upotrebljava među Albancima u periodu osmanlijske vlasti. Ono se šire primenjuje u XVIII v., a dominira u XIX v., kada se formira albanska nacija i nastaje njen nacionalni preporod. Reč shqip je prethodila imenu shqiptar; upotrebljavana je neko vreme uporedo sa Arb?r, Arb?n, a tek kasnije ona uključuje takođe ime naroda i zemlje. U albanskoj literaturi XVI i XVII v. uporedo sa starim imenom u obliku Arb?n nalazi se i reč shqip - n? gjuh? shqipe: albanski, na jeziku albanskom. Da se upotreba novog imena ukorenila svedoče i akti Albanskog koncila (1703), objavljeni 1706. na albanskom jeziku, u kojima se uporedo sa Arb?ni - Shqip?ria, Arb?neshi - Shqiptari, nalazi i gjuh? e Shqiptar?vet: jezik Albanaca. U XVIII v. nazivi Shqiptar, Shqip?ri, Shqipni redovnija su pojava u delima na albanskom jeziku, a u XIX v. i početkom XX v. dominantan su oblik u pisanim delima i u narodu. U nekim svetskim rečnicima druge pol. XIX v. nazivi Arb?r, Arb?ri, Arb?ni tumače se sa Shqiptar, Shqip?ri, Shqipni, odn. oba naziva se upotrebljavaju kao sinonimi.O poreklu imena shqiptar medu naučnicima postoje različita mišljenja. P. Skok smatra da ono potiče od imena glavnog grada Dardanije Scupi (alb. Shkupi, mak. Skopje); M.Lambertz i neki drugi dovode ga u vezu s dvoglavim orlom (shqiponja), totemom u doba Skenderbega; G.Meyer ga izvodi od albanske reci shqip, shqiptoj i dr. Ipak, izgleda najprihvatljivijim ono gledište koje smatra da ime shqiptar (Albanac) dolazi od reci shqip: albanski, shqiptoj: govorim jasno.Jezik - Dve hipoteze o porekluAlbanci su jedan od najstarijih naroda na Balkanu, međutim prema sačuvanim podacima prvi albanski jezički spomenici u istoriji albanskog jezika javljaju se veoma kasno, tek u XIV v., a prva štampana knjiga u XVI v. Od prvih jezičkih spomenika najvredniji su odlomak iz ?Ungjilli i Pashk?ve? (Uskršnje Jevandelje); ?Formula e pag?zimit? (Obrazac krštenja) iz 1462, s osobinama govora srednjoalbanske pokrajine Mata; ?Fjalori i A. Fon Harfit? (Rečnik A. von Harffa) iz 1496, koji sadrži 50-ak reci zapisanih u Ulcinju i u albanskom primorju. Albanski (arbanaski, arbanaški, arbanski) jezik član je velike indoevropske jezičke porodice. Dostignuća koja su u toku jednog veka ostvarena u indoevropskoj komparativnoj lingvistici omogućila su da se tačnije i sigurnije odredi mesto tog jezika u krugu indoevropske jezičke zajednice; tome su naročito doprineli F. Bopp, G. Meyer, H. Pedersen, N.Jokl i dr. Budući da nema tekstova na ilirskom jeziku, lingvisti su prisiljeni da taj jezik proučavaju na građi koja ga po svom karakteru nedovoljno otkriva, tj. na ličnim imenima, imenima plemena i mesta koja su sačuvana na grčkim i latinskim natpisima i u tekstovima antičkih pisaca. Lingvistička, etnološka, arheološka i druga istraživanja upućuju na ilirsko poreklo albanskog jezika. Ovu naučnu teoriju zastupaju J. Thunmann, J. G. Hahn, G. Meyer, H. Pedersen, N.Jokl, V. Pisani, E. ?abej, W. Cimochowski, А. Десницкая, R. Katičić.Primećena je, doduše, i izvesna leksička podudarnost između albanskog i tračkog jezika. Tračko manteia, mantia (kupina) objašnjava se albanskim man; amalusta (kamilica) dovodi se u vezu s albanskom rečju amb?l, ?mb?l (slatko, ukusno); dačka reč skiare (stričak) nastoji se dovesti u vezu sa albanskim shqerr, shkjerr (pocepati, rastrgnuti), shqerre (spoljna kopča, ukras, vez na nogavicama dimija i čakšira) i dr. Predstavnici teze o tračkom poreklu albanskog jezika su K. Pauli, H. Hirt, G. Weigand, С. Младенов, J. Pokorni, D. Dečev, H. Barić, V. Georgiev, I. Popović.Književni jezik. štampane knjige u XVI i XVII v.Prva štampana knjiga na albanskom jeziku ?Meshari? (Misal) iz 1555. djelo je župnika Barske biskupije Gj. Buzukua; druga štampana knjiga je prevod ?Hrišćanskog nauka? iz 1592. L. Matr?nge (1560-1619), Arbanasa sa Sicilije. U vreme objavljivanja tih dela (XVI v.) u Albaniju pristižu katolički misionari, većinom iz Kolegija u Loretu (Italija) koji pri katoličkim manastirima i crkvenim župama otvaraju škole. Radu u tim školama posvetio se P. Budi iz Mata (1566-1622), kasnije upravitelj župe na Kosovu i zadrimski biskup. Preveo je ?Doctrina Christiana? (Hrišćanska doktrina, Rim 1618), zatim ?Speculum Confessionis? i ?Rituale Romanum? (Rim 1621). F.Bardhi (1606-1643), zadrimski biskup, autor je prvog latinskoalbanskog rečnika (1635). Krajem XVII v. P. Bogdani, Albanac iz žura kod Prizrena, objavljuje na albanskom i italijanskom delo ?Cuneus Prophetarum? (Padova 1685), koje se smatra najlepšim spomenikom proze na gegijskom dijalektu toga vremena.Albanski jezik XVI i XVII v. javlja se u dva osnovna književna dijalekta (gegijskom i toskijskom), koje karakteriše narodna osnova i prostiranje van lokalnog, plemenskog govora na šire jezičko područje.U prvoj, a naročito u drugoj pol. XIX v., naglo se razvija nacionalni preporod širokih razmera (Rilindja). U njemu jezik dobija izuzetno mesto i novu sadržinu u borbi za ostvarenje vekovnih težnji za oslobođenjem. Iako albanski jezik ima dve književne varijante, medu kulturnim i javnim radnicima sve više sazreva težnja da se stvori jedinstven književni jezik za sve Albance. šezdesetih i sedamdesetih godina XIX v. K. Kristoforidhi je preveo i objavio crkvene knjige u obe književne varijante. Njegov mali rečnik (Atina 1904), istumačen grčkim jezikom, ima sve osobine zajedničkog albanskog jezika, a po koncepciji i načinu obrade ima odlike Vukova ?Srpskog rječnika?.Već od 1864. pitanje pravopisa albanskog jezika postaje središna tema o kojoj se sistematski vodi široka rasprava kako bi se našao najbolji put rešenja. Ta rasprava nije sadržavala samo jezičko pitanje već je često dobijala i politički karakter. Stoga je, samo godinu posle Prizrenske lige (1879), u Carigradu osnovano Carigradsko društvo za pitanje pravopisa; u njemu su radili najeminentniji i najodgovorniji kulturni, naučni i javni radnici: S.Frash?ri, J. Vreto, P. Vasa, K. Hoxhi i dr. Iste godine sastavljeno je tzv. Carigradsko pismo albanskog jezika.Uvođenje latinice bilo je izuzetno značajno, jer je potvrdilo rešenost naučnih i kulturnih poslenika, Albanaca triju vera, da se udruže oko zajedničkog cilja prosvetne, kulturne i jezičke emancipacije. Carigradsko pismo albanskog jezika zasnivalo se na principu jedan glas - jedan znak, što je u jezičkom pogledu bilo najbolje moguće lingvističko rešenje. Doduše, to je pismo preuzelo i nekoliko grafičkih znakova iz grčkog pisma, što je za štampanje iziskivalo napore štamparija; s druge strane bilo je veoma pogodno, jer su se njime mogle odslikavati i najsitnije fonomorfematske i prozodijske nijanse. Bilo je oduševljeno prihvaćeno, naročito u albanskim kolonijama u Rumuniji, Bugarskoj, Egiptu, u krugovima albanske inteligencije u Carigradu i dr. Primetno je porastao broj listova, časopisa, knjiga štampanih tim pismom. Pred kraj XIX v. jezik kulture je primenom toga pisma naglo proširio svoje društvene funkcije, suprotno pisanom jeziku ranijih vekova .veoma ograničene upotrebe u delima čisto verskog karaktera. Postignuti rezultati na polju jezika i pravopisa u drugoj pol. XIX v. bili su zaloga da će Pravopisni kongres u Bitolju (1908) biti plodan. Bitoljski kongres je prihvatio upotrebu dva alfabeta, sačinjena na osnovu sinteze carigradskog i drugih latiničkih alfabeta, kao i uzimanjem nekih slova De Radinog alfabeta. Carigradsko pismo bilo je heterogeno, sačinjeno od raznih sistema, dok je današnji albanski alfabet sastavljen od samih latiničkih slova, sa devet dvosložnih grafema: dh, gj, ll, nj, rr, sh, ih, xh i zh. Neko vreme posle Bitoljskog kongresa primenjivana su u kulturnom životu oba alfabeta, ali je ubrzo Carigradsko pismo albanskog jezika ustupilo mesto novom alfabetu, prihvaćenom na Bitoljskom kongresu.Posle II svetskog rata, u novim uslovima, albanski jezik nastavlja put ujednačavanja, zacrtanog pre više od sto godina. Jezik dobija mogućnost za svoj puni razvoj stekavši jedinstveni književni oblik i pravopis (Prištinski dogovor, 1968. i Kongres za pravopis albanskog jezika, Tirana 1972).Postanak i razvoj. Albanci su se kao narod počeli formirati u ranom srednjem veku. Dok su se Iliri severnog Ilirikuma stopili sa Slovenima u viševekovnom procesu, deo Ilira južnog Ilirikuma nalazi utočište u bezbednijim krajevima na jugu Balkana, i od njih vode poreklo Albanci. Gledište o ilirskom poreklu Albanaca ne osporava prisustvo grčkog, slovenskog, vlaškog, kasnijeg turskog elementa i drugih etničkih elemenata i njihovo učešće u procesu stvaranja albanskog naroda u srednjem veku. Takav razvoj može se potkrepiti filološkim, arheološkim i etnološkim istraživanjem. Najraniji zapisani i do sada poznati pomen srednjovekovnih Albanaca (Arbreši) nalazi se u tekstu vizantijskog pisca Mihaila Atalijata u kojem on govori o vojnicima pobunjenog sicilijanskog namesnika Georgija Manijakisa (1043); u opisu XI v. pominje ih i Ana Komnena, hroničarka iz XII v.Period turske vladavine.Turskim osvajanjima na Balkanu pružili su snažan otpor i Albanci. Posle Maričke (1371) i Kosovske bitke (1389) sultan Bajazit je uspeo da za kratko vreme osvoji srednju i severnu Albaniju od Skadra do Drača. Da bi pružili što uspešniji otpor, albanski feudalci su ujedinili svoje snage na čelu sa Gjergjom Arianitom. On je organizovao dva ustanka (1434 -35. i 1443), koji su obuhvatili teritoriju od Skadra do Valone. Turci su pretrpeli tri poraza, ali su u krvi ugušili ustanke. Mletačka Republika uspela je da zauzme Drač, Lješ, Drivast i Skadar.Posle povratka Gjergja Kastriota Skenderbega u Albaniju 1443, u trenutku kada su Turci kod Niša pretrpeli poraz od ugarske vojske, za kratko vreme oslobođena je gotovo čitava Albanija. Sve do njegove smrti 1468, punih 25 godina, sultani Murat II i Mehmed ll nisu uspeli da pokore Albaniju. Skenderbeg je u srednjoj Albaniji formirao feudalnu državu sa centrom u Kroji. Otpor albanskog naroda osmanlijskom osvajaču snažno je odjeknuo kod svih balkanskih naroda i širom Evrope.Posle Skenderbegove smrti Albanija je veoma oslabila. Osmanlijski osvajači uspeli su 1501. da zauzmu i Drač. Mletačka Republika je sklopila mir s Turcima 1503. i tako je čitava Albanija pala pod osmanlijsku vlast. Zbog te najezde osvajača stanovništvo je masovno iseljavalo u Italiju. Osmanlije su zavele vojnospahijski sistem, koji je imao loše posledice: pogoršalo se ekonomsko, društveno i političko stanje, a najveći deo stanovništva je prešao u islam. Islamizacija je prvo zahvatila feudalce, pa gradsko stanovništvo i, najzad, seosko. Da ubrza sam proces, sultan Selim II (1566-74) je oslobodio dažbina svaku kuću iz koje bi makar jedan muškarac prešao u islam. Tako je, još u XVIII v., bilo hrišćanskih kuća u kojima su jedan ili više muškaraca bili muslimani. Zbog teškog položaja naroda i težnje za osamostaljenjem i slobodom, u periodu od XVI v. do prve pol. XIX v. bilo je više ustanaka. Na jugu Albanije i jednom delu Grčke i Makedonije stvorio je Alipaša Tepelena veliki pašaluk sa središtem u Janjini, gde je vladao u uslovima svojevrsne ekonomske i političke autonomije. Na severu je za Mustafapaše Bušatlije naročito ojačao Skadarski pašaluk. Oko Mustafapaše okupljali su se feudalci iz severne i srednje Albanije, a i oni sa Kosova i iz Makedonije. Porta je centrifugalna nastojanja obaju paša silom skršila.Proces narodnog preporoda (Rilindja)Od kraja 30ih godina XIX v. do 1912, a osobito u drugoj pol. XIX v., odvijao se proces narodnog preporoda i nacionalne emancipacije Albanaca. On se javlja nešto kasnije od nacionalnih pokreta nekih balkanskih naroda, što je rezultat stepena i ritma privrednog razvoja, socijalne i verske strukture te političkih odnosa na Balkanu i u Evropi. Prvu fazu pokreta do 1878. karakteriše organizovanje niza lokalnih ustanaka protiv organa vlasti, javljanje prvih ideologa pokreta (N. Veqilharxhi i Z. Jubani) koji postavljaju temelje nacionalne i političke misli (posvećuje se posebna pažnja pitanju jezika, pisma i škola, kako bi se narod što brže prosvetio i razvila kultura) i delovanje albanske emigracije (Bukurešt, Sofija, Istanbul, Beograd i dr.). Za drugu fazu je karakteristično stvaranje ► Prizrenske lige (1878-81), koja je uspela da razvije širok i snažan nacionalni pokret u vreme velike istočne krize. Pod vodstvom Lige A. su delimično i privremeno izvojevali svoju autonomiju. Od 1881. do 1908. otpor protiv osmanlijske vlasti jenjava (ustanci su mahom lokalnog karaktera), ali se značajno razvija prosveta i angažovana književnost nacionalnog preporoda; takode se nastavlja kristalizacija nacionalne političke misli Albanaca. Razdoblje 1908-12. obeležava veći zamah otpora protiv Turske, naročito 1912, kada taj otpor dobija karakter opšteg ustanka Albanaca. Ustanici te godine zauzimaju Đakovicu i Prištinu, zatim celo Kosovo, a i Skoplje u Makedoniji. Pored značajnih uspeha ustanika, turska vlada ipak nije dala autonomiju Albancima (-> albansko-jugoslavenski odnosi) Period 1912-18. U prvom balkanskom ratu oslobođena su od osmanske vlasti i područja Kosova i Metohije u kojima su A. činili većinu stanovništva. Kosovo i Prizren ušli su u sastav Kraljevine Srbije, a Peć, Đakovica i Istok u sastav Kraljevine Crne Gore, što je sankcionisano odredbama Londonskog ugovora od 30.V 1913. Na kongresu u Valoni (28.XI 1912) proglašena je nezavisnost Albanije, a na londonskoj konferenciji ambasadora velikih sila 20.XII 1912. i pomenutim Londonskim ugovorom određene su granice novostvorenoj albanskoj državi prema Srbiji, Crnoj Gori i Grčkoj. Međutim, granični sukobi, koji su od samog početka bili veoma česti, naročito prema Srbiji, nisu prestajali, a kritičnu tačku dostigli su u vreme masovnog upada više hiljada oružanih Albanaca na teritoriju Kraljevine Srbije kod Debra 22.IX 1913, na što je Srbija odgovorila vojnom akcijom i prodorima na pograničnu teritoriju Albanije. Tu akciju osuđivale su SSDS i druge napredne snage u Srbiji. Zbog nezadovoljstva dela Albanaca na teritoriji Kosova i Metohije ulaskom u sastav srpske (i crnogorske) države i njihovih akcija otpora, srpska je vlada u oktobru 1913. donela Uredbu o javnoj bezbednosti u oslobođenim oblastima, kojom su bile predviđene stroge kazne za svaku vrstu otpora, a važenje srpskog Ustava od 1903. samo delimično je prošireno i na stanovnike Kosova i Metohije, kao i Makedonije. Zbog takve politike vladajućih krugova Srbije i sličnih mera Kraljevine Crne Gore prema stanovnicima Kosova i Metohije, zatim iz ekonomskih, verskih i drugih razloga, kao i zbog podrivačke politike AustroUgarske,. dolazilo je do migracionih kretanja, pa se jedan broj Albanaca i Turaka iselio u Albaniju i Tursku. Odnos srpskih vlasti prema stanovništvu Kosova i Metohije (kao i Makedonije) bio je nešto poboljšan tek u prvoj pol. 1914, kako zbog relativnog stabilizovanja prilika u ovim oblastima tako i iz unutrašnjih i spoljnopolitičkih razloga.U I svetskom ratu, posle vojnog poraza srpske vojske, Austro-Ugarska je krajem 1915, okupirala Kosovsku Mitrovicu, Peć i Đakovicu, a Bugarska južne delove Kosova (Kačanik, Gnjilane, Uroševac, Prizren, Orahovac i Prištinu). Dok je bugarski okupator zaveo surovi režim ugnjetavanja stanovništva, austrougarske vlasti vodile su demagošku politiku prema Albancima (otvaranje škola na albanskom jeziku i dr.), stvarajući na taj način medu njima iluziju o njihovom prisajedinjenju ?Velikoj Albaniji? koja bi bila pod protektoratom AustroUgarske. U oktobru 1918, posle proboja solunskog fronta, snage 1. srpske armije, Jugoslovenska divizija i francuske trupe vratile su Kosovo i Metohiju u sastav Kraljevine Srbije. Povratak u okvire srpske države i s njom ulazak u Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca (1. XII 1918) znatan deo albanskog stanovništva dočekao je s pojačanim nezadovoljstvom, koje je često prerastalo u oružani otpor. Taj otpor bio je podstican kako iz Albanije tako i od Italije i crnogorske dinastije. Oblasti naseljene Albancima koje su ušle u Kraljevstvo SHS nalazile su se posle 1918. u stanju previranja i kolebanja albanskog stanovništva između dve države. Ove oblasti ušle su u jugoslovensku državu s najvećim brojem nerešenih pitanja, te je dolazilo i do oružanih sukoba između znatnog dela nezadovoljnog albanskog stanovništva i vojnih vlasti. Do ovakvih sukoba dolazilo je kasnije i prilikom uspostavljanja organa vlasti nove države.Period 1918-41. Bez pravne zaštite manjina Prema statističkim podacima u popisima stanovništva Jugoslavije, sakupljenim po kriterijumu maternjeg jezika, 1921. bilo je 439.657 Albanaca, a 1931. 505.259. Stvaranjem jugoslovenske državne zajednice položaj Albanaca, kao nacionalne manjine, relativno dugo nije bio rešen, jer je pitanje granice prema Albaniji ostalo otvoreno, pre svega zbog pretenzije Italije da uspostavi svoj protektorat nad albanskom državom. Po Vidovdanskom ustavu od 1921. dobili su formalno sva, politička i građanska prava koja su imali i drugi narodi, ali A. mnoga od njih nisu uživali. Iako najbrojnija nacionalna manjina u Kraljevini Jugoslaviji, bili su u političkom, ekonomskom i kulturnom pogledu iz više razloga u najnepovoljnijem položaju. Lišeni u praksi prava upotrebe svog maternjeg jezika u školama, A. nisu imali mogućnost da neguju svoju nacionalnu kulturu, a time i da se uspešnije brane od nacionalnog ugnjetavanja.Više činjenica je uslovljavalo ovakav položaj Albanaca. U jugoslovenskoj državi, stvorenoj na osnovama centralizma i nacionalne neravnopravnosti, vladajuća srpska buržoazija gledala je na albansku narodnost kao na elemenat državne dekonsolidacije; to je i bio razlog što se neposredno posle rata ova izborila da se Albancima, kao nacionalnoj manjini, ne pruži pravna zaštita međunarodnim ugovorom, kao što je to učinjeno prema ostalimmanjinama (Nemcima, Mađarima, Slovacima i dr.) nastanjenim na teritoriji Jugoslavije. Ovakav položaj Albanaca uslovljavala je i slabost albanskog nacionalnog pokreta koji je bio verski, plemenski i politički razjedinjen, s pretežnim uticajem još nerazvijene i polufeudalne buržoazije na albanske mase. Privilegovana u vreme turske vladavine, buržoazija je težila u prvom redu da sačuva svoje ekonomske pozicije (velike posede) i u tom smislu delovala protiv interesa albanskih masa. Taj gornji sloj, iako malobrojan, sve se više povezivao, ekonomski i politički, sa srpskim i drugim vladajućim grupama, što se negativno odražavalo na prosvetnu, kulturnu i nacionalnu emancipaciju albanskih masa u jugoslovenskoj državi. S druge strane, Albanija, kao mala balkanska država, stvarno tek u formiranju, nalazeći se između moćnih suseda i izložena njihovom uticaju (naročito Italije), nije mogla da sačuva ni svoju nacionalnu nezavisnost, a još manje da bude čvršći oslonac za svoje sunarodnike u drugim zemljama.Državno uređenje Jugoslavije, izgrađivano na principima negiranja posebnih nacionalnih interesa jugoslovenskih naroda, imalo je za cilj i upravno-administrativno razbijanje svih nacionalno kompaktnih teritorija, pa i onih na kojima su A. živeli u većini. Odmah posle rata Kosovo i Metohija bili su podeljeni na 4 okruga: Zvečanski (3 sreza), Kosovski (4 sreza), Metohijski (3 sreza) i Prizrenski (5 srezova). Podelom zemlje na oblasti, prema odredbama Vidovdanskog ustava, koje su stupile na snagu tek 1927, teritorije u kojima su pretežno nastanjeni A. bile su razdeljene u dve oblasti: Kosovsku oblast, sa 12 srezova, kojoj su pripojeni i delovi Srbije od pre 1912, i to tako da je srpsko stanovništvo i u ovoj oblasti bilo u većini, i Zetsku oblast, u koju su ušla samo 3 metohijska sreza. U vreme šestojanuarske diktature, dekretom o podeli zemlje na banovine, još je striktnije sprovedeno razbijanje teritorija nastanjenih pretežno Albancima: teritorija Kosova i Metohije podeljena je medu tri banovine (Moravsku, Zetsku i Vardarsku). Vladajuća buržoazija nastojala je ovakvim administrativnim uređenjem, da suzbije svaki nacionalni pokret, pa i nacionalne težnje Albanaca. Samovolja i podmitljivost činovničkog aparata, lične, rođačke i političke veze, koje su imale značajnu ulogu u društvenom životu Kraljevine Jugoslavije, naročito su bile izražene u ovom njenom području. Najveći pritisak na albansko stanovništvo državne vlasti vršile su prilikom gonjenja kačaka, kada je dolazilo do masovnih hapšenja, ubistava, paljevina sela, raseljavanja čitavih porodica pod sumnjom da saraduju sa kačacima, i dr. Početkom 1921. vlada je izdala dekret, tzv. Objavu kojom se propisivala upotreba vojske za gonjenje kačaka i obavezivalo stanovništvo da za vreme operacije čišćenja na određenom području izdržava vojsku. Izuzetno stroge odredbe iz Objave ušle su kasnije u Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi. Pored represalija nad stanovništvom, kojima se težilo ?pacifikaciji? Kosova, državne vlasti su nad Albancima primenjivale i druge mere pritiska. U graničnom delu prema Albaniji raseljavane su mnoge porodice Albanaca u druge krajeve i umesto njih nastanjivani ?nacionalni elementi?. Merama kolonizacije takođe se težilo da se na ovom području ojača srpski živalj. Posledica toga, između ostalog, bila je i pojava iseljavanja Albanaca i Turaka. Međutim, pored svih ovakvih pritisaka režima, koji su najčešće vršeni pod izgovorom zaštite državnih granica i konsolidacije države, među albanskim, srpskim, makedonskim i crnogorskim stanovništvom na Kosovu nije bilo nacionalnih trvenja, a još manje sukoba. Razloge za ovakve međunacionalne odnose u širim slojevima naroda treba tražiti u dugogodišnjem zajedničkom životu i stradanjima pod tuđinskom vlašću, sličnom socijalnom položaju, kao i u okolnosti što još uvek nisu došle do izražaja štetne posledice unutrašnjih i spoljnih političkih konfrontacija.Političko delovanjePolitičko delovanje Albanaca u prvim godinama jugo slovenske države najviše je dolazilo do izražaja preko organizacije -> Džemijet, koja je na verskoj, islamskoj, na verskoj osnovi obuhvatila i znatni deo Turaka sa Kosova, Makedonije i Sandžaka. Najveći politički uspeh Džemijet je postigao na parlamentarnim izborima 1923, kada je, osvojivši više od 70.000 glasova i 14 poslaničkih mandata, dobio podršku trećine od ukupnog broja birača na Kosovu i u Makedoniji. Vođstvo organizacije nalazilo se u rukama albanskih i turskih aga i begova, bivših feudalnih gospodara, koji su težili da u sporazumu i saradnji s vladom sačuvaju svoje ekonomske pozicije. Saradnjom s Radikalnom strankom, vodstvo Džemijeta je nastojalo da ostvari pre svega svoje ekonomske zahteve: isplatu zaostale rente i povećanje maksimuma zemlje koja će se izuzeti od agrarne reforme. Drugi zahtevi bili su političke prirode i odnosili su se na ravnopravnije učešće Albanaca i Turaka u lokalnim organima vlasti na Kosovu i u Makedoniji, uzimajući u obzir brojnost stanovnika, zatim zahtev prosvetno-verskog karaktera: omogućavanje nastave u školama na maternjem jeziku i ustanovljenje šerijatskih sudova. Podržavajući centralističku politiku vlade, Džemijet je dobijao samo neke koncesije u pogledu zaštite ekonomskih interesa bivših feudalnih gospodara, dok su politički zahtevi o ravnopravnijem učešću Albanaca u lokalnim organima vlasti i otvaranju škola na maternjem jeziku ostali neispunjeni. Time se njegovo vođstvo samo kompromitovalo u očima albanskih masa kao takođe odgovorno za teror vlasti koji je vršen (najveći pritisak vlasti nad albanskim življem 1923. i 1924. bio je upravo u vreme dok je Džemijet pomagao radikalsku vladu u razračunavanju sa drugim političkim grupama). Džemijet se, 1925, odlučio za prelazak u opoziciju, ali je tada razbijen i eliminisan od režima. U to vreme došlo je i do masovne amnestije kačaka i njihovih jataka (1924. i 1926), čime su vlasti uspele da suzbiju kačačke akcije.U jugoslovenskoj državi pokušao je politički da deluje sa teritorije Albanije Kosovski komitet (osnovan 1919), sa ciljem stvaranja ?Velike Albanije? pod protektoratom Italije. Raspušten je 1925. posle dolaska A. Zogua na vlast. U godinama pred II svetski rat Kosovski komitet obnavlja svoju aktivnost sa istim ciljevima. Jugoslovenska vlada potpomagala je one albanske nacionalne organizacije (Bashkimi komb?tar) koje su vodile borbu protiv italijanskog uticaja u Albaniji.Nezadovoljstvo agrarnom reformomKrajevi naseljeni Albancima bili su privredno najzaostalija područja Kraljevine Jugoslavije. Gotovo 90% aktivnog albanskog stanovništva bavilo se zemljoradnjom, čija je produktivnost zbog primitivne obrade bila vrlo niska. Zbog sve usitnjenijih seljačkih poseda, naglog porasta broja stanovnika i pada cena poljoprivrednim proizvodima, naročito u periodu agrarne krize, došlo je do velikog osiromašenja seljaštva. Industrije skoro da nije bilo, a položaj malobrojne radničke klase bio je izuzetno težak.Velike društvene promene trebalo je da donese agrarna reforma. Međutim, njeno radikalno izvođenje onemogućeno je, slično kao i u Makedoniji i BiH, kompromisom između vlade i domaćih veleposedničkih slojeva. Da bi pridobila džemijetske poslanike da glasaju za centralistički ustav, vlada se, 1921, pismeno obavezala da će im za oduzetu zemlju obezbediti veliku novčanu naknadu i da će od agrarne reforme izuzeti beglučke posede do 300 ha. Iako su feudalni odnosi formalno raskinuti, bivši feudalni gospodari, čitluksahibije (u većini A. i Turci) i dalje su ostali vlasnici zemlje, a stvarni obradivači zemlje, bivše čivčije, morali su i dalje da plaćaju hak. Odlaganje izvođenja agrarne reforme bilo je upereno protiv bivših kmetova i siromašnih seljaka, kako Albanaca tako i Srba i Crnogoraca. Sprovođenjem agrarne reforme, koje je otpočelo na Kosovu tek 30ih godina, čivčije su, bez obzira na nacionalnu pripadnost, postali vlasnici zemlje koju su obrađivali.Prema statističkim podacima iz 1940, na Kosovu je, po Zakonu o uređenju agrarnih odnosa, 11.368 čivčijskih (kmetskih) porodica dobilo zemlju u ukupnoj površini od 50.279,58 ha, ili 4,42 ha po porodici. Po ostalim odnosimazemlju je dobila 2.721 porodica u ukupnoj površini od 8.027,01 ha, ili 3,21 ha po porodici. Istovremeno, kolonizacijom na Kosovu je dobilo zemlju 10.714 porodica kolonista, 248 dobrovoljaca, 80 četnika, 172 optanta i 508 autokolonista, tj. ukupno 11.722 porodice. Zemljište koje je dodeljeno kolonistima iznosilo je ukupno 99.308,27 ha, ili 8,47 ha po porodici. Takvo sprovođenje agrarne reforme uzrokovalo je nezadovoljstvo Albanaca i uticalo na njihovo iseljavanje.Karakteristična je bila i velika kulturna i prosvetna Albanaca u Jugoslaviji, u kojoj je, inače, nepismenost bila velika. I pored toga što su ustav i prosvetni zakoni omogućavali da se u osnovnim školama otvaraju odeljenja s albanskim nastavnim jezikom, otvarane su osnovne i srednje škole isključivo na srpskohrvatskom jeziku. Te škole pohađalo je malo albanske dece, a to je uslovilo bezmalo opštu nepismenost Albanaca. God. 1932. u državnim osnovnim školama bilo je 11.240 Albanaca, ili 9% ukupnog broja osnovaca u Kraljevini Jugoslaviji, u građanskim školama samo 16 Albanaca, u gimnazijama 69, ili 0,9% učenika svih srednjih škola, a na studijama samo 11; nastavnika albanske narodnosti bilo je 53. Vlastima i vladajućim domaćim posedničkim slojevima odgovarala je ovakva zaostalost albanskih masa. Postojao je (1939) i neznatan broj javnih biblioteka, jedan narodni univerzitet, nekoliko orkestara, horova i dramskih grupa u gradovima i školama, mali broj stalnih bioskopa i radioaparata. Nije bilo domova kulture, kulturnih i naučnih ustanova niti izdavačke delatnosti. Zdravstvenom i poljoprivrednom prosvećivanju stanovništva takođe se nije poklanjala veća pažnja. Na Kosovu je 1940. bilo samo 46 lekara, što znači da je na jednog lekara dolazilo 13.196 st. Radila je samo jedna niža poljoprivredna škola, koja nije mogla bitnije uticati na poljoprivredno prosvećivanje....
Recommended Posts
Create an account or sign in to comment
You need to be a member in order to leave a comment
Create an account
Sign up for a new account in our community. It's easy!
Register a new accountSign in
Already have an account? Sign in here.
Sign In Now