Mađarska okupacija delova Jugoslavije 1941-1944. godine

[Radoye]

Bez ideje da trolujem bilo šta, lično bih bio vrlo, vrlo zadovoljan da se obore sve presude Minićevih sudova, donošene u atmosferi linča, uz aplauze iste one marve koju vlastela i danas nepogrešivo zloupotrebljava, samo se 'Živijo nam narodni front' pretvorilo u 'Kosovo je Srbija'. Simptomatično je da se i danas akcenat baca na odnose pobednika i pobeđenih, a ne na procesne svinjarije. Tako je hajkanje postalo i ostalo nezamenljiv metod političkog pritiska kako na sud, tako i na građanina; samo bi suspendovanje svih odluka revolucionarnih sudova bio nekakav reset za povratak u regularni mod.

 

Sa ovim bih se na jednom odredjenom nivou mogao i sloziti. Problem i jeste u tome sto odredjene stvari u proslosti daljoj i blizoj nisu do kraja i nedvosmisleno rasvetljene, nego su ili gurane pod tepih ili lomljene preko kolena. Ako ne postoji nedvosmislena i autoritativno utvrdjena istina, to onda ostavlja prostor za razne zlonamerne manipulacije i licitacije kako kome odgovara, iz cega se onda stvaraju mitovi&legende o Nama kao vecitoj zrtvi i Njima kao poganim, zlim, nedostojnim postojanja. Sto, ako se pusti s lanca, neminovno vodi u novu rundu nasilja.

 

S tim da ipak mislim da najveci deo onih koji su osudjeni na revolucionarnim sudovima ne bi prosao nista bolje ni da im je sudjeno pred najnepristrasnijim mogucim tribunalom u potpuno fer procesu pod idealnim uslovima. A siguran sam da je bilo jos nekih koji su po raznim osnovama zasluzili proces a nikad nisu procesuirani.

[nautilus]

dosta trola

 

 

edit: ovo je topik o madjarskoj okupaciji i posledicama iste a ne, na primer, streljanim esesovcima, njihovim zlocinima u bosni ili zlocinima ozne u zapadnoj srbiji. svaki post u tom pravcu ce se smatrati trolom a autoru ce biti sudjeno pred prekim sudom moderatorskim.

[Radoye]

(nastavljamo)

 

Novosadski masakr (1942)

 

Januara 1942. godine tokom izvršenja jedne racije inicijalno pokrenute protiv partizana u od proleća 1941. ponovo priključenoj Bačkoj (Novi Sad sa okolinom), jedinice mađarske vojske izvršile su etnički motivisamo masovno ubistvo u kome je stradalo oko 3300 - 3800 civila pretežno srpske i jevrejske nacionalnosti.

 

Početkom 1942, u prethodnog proleća Mađarskoj ponovo priključenoj Bačkoj pojačale su se aktivnosti jugoslovenskih (srpskih) partizana. U takozvanoj Šajkaškoj, mađarska žandarmerija u saradnji sa vojnim jedinicama razbila je jednu partizansku grupu. Za odmazdu zbog nekoliko postradalih u ovoj akciji, između 12. i 15. januara 1942. godine vojne i žandarmerijske jedinice pod komandom general-potpukovnika Ferenca Feketehalmi-Cejdnera, štabnog pukovnika Jožefa Grašija, pukovnika Lasla Deaka i žandarmerijskog kapetana Martona Zeldija sprovele su raciju sa ciljem pronalaženja skrivenih partizana. Racija je zatim proširena na ličnu inicijativu generalp-potpukovnika i društva na okolno srpsko i jevrejsko stanovništvo, i na grad Novi Sad. Tokom masakra između 20. i 23. januara više hiljada kriminalaca, partizana i uglavnom nevinih civila, većinom Srba i Jevreja, ubijeno je na ulicama ili su streljani u zaleđen Dunav u Novom Sadu, Žablju, Čurugu, Mošorinu i Bečeju, ali su se takođe na isti način osvetili i na mađarskim komunistima (na primer u Bečeju).

 

Neposredan uzrok egzekucijama bila je zabrana kretanja i promena mesta boravka uvedena tokom racije. Streljani su oni za koje u pojedinim mestima od lokalnih stanovnika sastavljena potvrdna veća nisu mogla da potvrde, zato što ih nisu poznavali, da su meštani tih naselja. General-pukovnik Ferenc Sombatheji 22. januara telegramski naređuje Feketehalmi-Cejdneru da pod ličnom odgovornošću momentalno obustavi ilegalne aktivnosti. Sledećeg dana (23. januar) patrolama u raciji podeljeno je sledovanje ruma, i pijani vojnici tada izvršavaju prve neopravdive zločine. (Prethodne egzekucije izvršene su pod presudama prekog suda, što je tokom rata običaj u procesuiranju naoružanih terorista - koje istorija danas naziva partizanima - i što je tada bilo uobičajeno za sve zaraćene strane.)

 

Feketehalmi-Cejdner je tek 23. januara uveče naredio završrtak racije, ali pojedinačne čistke su trajale do 26. januara. 30. januara, Ferenc Sombatheji obustavlja vojne operacije.

 

Tokom novosadske racije, prema kasnijim zvaničnim mađarskim podacima, domobrani i žandari su ubili 3309 (prema drugim izvorima 3340) civila većinom srpske nacionalnosti, među njima 792 žene, 299 staraca i 147 dece. Među ubijenima bilo je i nekih 740 jevrejskog porekla. Prema današnjim podacima srpskih istoričara, ukupan broj žrtava masakra je bio 3808, među njima 2578 Srba, 1068 Jevreja, 64 Roma, 31 Rusin, 21 Mađar i 15 Rusa.

 

Događaji u Novom Sadu su još tokom Drugog svetskog rata izazvali skandal. Već 1943. godine, pod Hortijevim režimom, počinioci su pozvani na odgovornost i protiv 15 osumnjičenih domobrana i žandarma pokrenut je sudski postupak. Od svih zaraćenih strana jedino je Mađarska, i to lično načelnik generalštaba general-pukonik Ferenc Sombatheji, pokrenula proces protiv sopstvenih vojnih jedinica zbog zločina nad civilnim stanovništvom. Sombatheji je još 4. februara naredio pokretanje istrage, ali na čijem čelu je bio Feketehalmi-Cejdner, tako da optužnica nije bilo, nego naprotiv pukovnik Laslo Deak je još i odlikovan ordenom Mađarskog srednjeg krsta za hrabrost, na ratnoj lenti, sa mačevima.

 

Sombatheji je ponovio istragu ali su procesuirana samo dvanaestorica žandarma, pošto je protiv Feketehalmi-Cejdnera i Lasla Deaka istraga obustavljena 13. avgusta 1942. na Hortijevu intervenciju, kom prilikom su obojica momentalno i penzionisana. Protiv tada već general-majora Jožefa Grašija proces nije pokrenut jer je bio na službi na istočnom frontu.

 

1943. slučaj je ponovo otvoren. Decembra 1943. pred vrhovnim sudom optuženi su:

 

- Oficiri Domobranstva: general-potpukovnik u penziji plemić Ferenc Feketehalmi-Cejdner, general-major plemić Jožef Graši, pukovnik u penziji plemić Laslo Deak.

 

- Oficiri Žandarmerije: žandarmerijski pukovnici Jožef Horkai i plemić Lajoš Gal, žandarmerijski potpukovnici u penziji plemić Geza Batori i Ferenc Foti, žandarmerijski kapetani Laslo Štepan, dr. Imre Kun, dr. Jožef Čaki, Karoj Bandur, dr. Balaž Kačkovič, dr. Šandor Kepiro, dr. Marton Zeldi, i žandarmerijski poručnik Mihaj Gerenčer.

 

Glavni krivci su osuđeni na smrtne kazne. Ipak, kazne nisu mogle da budu izvršene jer su osuđenici većinom pobegli u Nomačku. Drugi, poput za krivokletstvo osuđenog Šandora Kepira, su nakon kraće robije vraćeni u službu.

 

Glavne krivce su nakon rata isporučili titoističkoj Jugoslaviji, gde su po presudi narodnog suda osuđeni na smrt kao ratni zločinci i nad njima je, prema nekim svedočenjima (Tibor Čereš) kazna izvršena na izuzetno svirep način. Ove presude (posebno smrtna kazna bivšeg načelnika generalštaba Ferenca Sombathejia) se danas smatraju kontraverznim.

 

Novosadski masakr je u Mađarskoj i u drugim zemljama postao simbol ratnih zločina počinjenih tokom rata na teritorijama pod mađarskom okupacijom. Protiv mađarske populacije sprobveden je 1944.-1945. jedna mnogo veća - desetostruko čak - krvava osveta o kojoj se ipak internacionalno malo zna, iako su najznačajnije činjenice već otkrili mađarski istražitelji.

 

Broj mađarskih žrtava represije se procenjuje na negde između 30000 - 45000.

 

2013, predsednik Srbije, u sklopu priprema za priljučenje EU, priznao je ovaj neizmeran zločin, koji se najvećim delom odigrao u Čurugu. 

[Radoye]

Endre Farkaš - Endre Ištvan Boldogfai Farkaš, 6. oktobar 1908 - 18. novembar 1944. mađarski plemić, tokom Drugog svetskor rata vojni oficir, zemljoposednik, politički analitičar, pisac, osnivač mađarskih emigrantskim udruženja u Karakasu i Venecueli uopšte.

 

(preskačemo rodoslov i mladost)

 

Od 1. oktobra 1934. do 1. maja 1937. izučava kurs za konjičko-artiljerijskog oficira u prvoj klasi konjičke artiljerije i završava sa odličnim uspehom.

 

Od 1. maja 1939. postaje komandir bataljona. 26. jula, pohvaljen je od načelnika generalštaba za izuzetno izvršavanje zadataka pod teškim okolnostima tokom operacije vraćanja matici Gornjih Krajeva (južna Slovačka). Za svoje važne zasluge za oslobođenje Istočne Mađarske i jednog dela Transilvanije 1. oktobra 1940, vođ Mikloš Horti uručuje mu 18. juna 1941. Erdeljsku Spomenicu.

 

Nakon Druge bečke arbitraže 30. avgusta 1940, on je organizovao lično obezbeđenje Mikloša Hortija tokom posete Klužu (mađ. Koložvar) za proslavu vraćanja tog grada Mađarskoj. 22. oktobra vođ mu dodeljuje Viteški Krst Mađarskog Ordena za Zasluge povodom prisajedinjenja Severne Transilvanije Svetoj Mađarskoj Kruni.

 

30. marta 1940, kad su se vodile operacije za nacističku okupaciju Jugoslavije, u činu štabskog kapetana vodio je zapisnik tokom razgovora između Hortija, Pala Telekija i Henrika Verta.

 

Nakon otpuštanja Henrika Verta, septembra 1941. pa sve do kraja 1942. službuje u svojstvu guvernera vojne uprave nad matici ponovo priključenim Južnim Krajevima. Nakon ovoga, 1943. u jeku velike nestašice hrane u Budimpešti, biva pozvan u prestonicu. 1. januara interveniše u ime Ministarstva Javnih Zaliha kod vrhovnog sekretarijata glavnog vojnog saveta. Uz pomoć tamošnjih činovnika, obezbeđuje puštanje sledovanja žita, krompira, jaja i drugih osnovnih namirnica iz vojnih zaliha stanovništvu glavnog grada i tako rešava nestašicu.

 

Pred kraj rata, 17. februara 1944, postaje pešadijski štabni major u Budimpešti. 8. juna postavljen je za načelnika 24. pešadijske divizije smenivši Arpada Lajtoša. Tu komanduje borbom protiv Sovjeta na obroncima Karpata i organizuje povlačenje. 25. avgusta stiže u Kluž gde ga na čelu novoformirane 2. Mađarske Armije čeka Lajoš Dalnoki Vereš. Preostalo ljudstvo 24. divizije raspoređeno je u druge jedinice, velikim delom u 2. Armiji. Znajuci da će Mikloš Horti biti prinuđen da napusti položaj, Dalnoki Vereš šalje Farkaša u region Tisadoba sa zadatkom da pripremi jak i dobro utvrdjen sistem odbrambenih položaja na istočnim obalama Tise. Kad je 16. oktobra za novog šefa države postavljen Ferenc Salaši, svi vojni oficiri su odmah morali da mu podnesu zakletvu. Endre Farkaš i još jedan broj oficira odbili su to da učine. Tako je nakon smene vođa Hortija on ostao bez vojničkog nameštenja i stalnog položaja.

 

Krajem oktobra priključuje se Mađarskom Frontu, organizaciji pod vođstvom Endre Bajči-Žilinskog koja je pokrenula oružani ustanak, prema čijim ciljevima je osećao simpatije. Kad su 22. novembra Njilaši u jednom budimpeštanskom stanu pohapsili vođe ustanka, samo je on, zakasnivši na sastanak, izbegao hapšenje i egzekuciju. Primetivši naoružane Njilaše na ulici kako ulaze u zgradu gde se održavao sastanak, Endre Farkaš se brzo udaljio.

 

Endre Farkaš je, upotrebivši svoje vojničke veze, svoju porodicu već poslao u Austriju, i uskoro im se i on pridružuje u izbeglištvu u Salcburgu pristigavši jednom specijalnom vojnom železničkom kompozicijom. Nedelju dana kasnije pada u američko zarobljeništvo i interniran je u logoru Mildorf. Tu sreće jednog bivšeg nemačkog oficira sada u američkoj službi koji je bio u delegaciji Fridriha Paulusa tokom posete Budimpešti kada su se sreli. Prepoznavši Farkaša, uprkos tome što su tokom rata bili protivnici, ovaj mu omogućava bekstvo. 24. maja 1945. u civilnoj odeći beži iz zarobljeničkog logora, prvo u Švajcarsku, a odatle sa celom porodicom 1946. godine za Južnu Ameriku...

[Radoye]

Ferenc Feketehalmi-Cejdner, plemić, 22. novembra 1890. - 5. novembra 1946, mađarski vojni oficir (dostigao čin general-pukovnika), borio se u Prvom i Drugom svetskom ratu. Organizator novosadskog masakra, kasnije dobrovoljac u SS u činu SS-Obergrupenfirera, zamenik ministra vojnog u Salašijevoj vladi. Nakon rata, zbog svojih aktivnosti osuđen je za ratni zločin i nad njim je izvršena smrtna kazna.

 

Rođen je u porodici transilvanijskih Saksonaca u Simeriju (mađ. Piški), današnja Rumunija. Nakon svršetka vojne akademije u Medlingu 1910. ulazi u službu u činu poručnika. 1912. stupa u ponovo formiranu domobransku artiljeriju i dobija nameštenje u Lugošu. Nakon izbijanja rata, služi prvo na ruskom a zatim na italijanskom frontu. Tu biva i ranjen. Nakon oporavka službuje pri generalštabu do kraja rata. Posle rata službuje u Nacionalnoj Armiji* u Segedinu i Aradu. 1921. dolazi u službu u Miškolc. 1925. je unapređen u majora, 1927. u štabnog potpukovnika, 1933. postaje načelnik vazduhoplovstva ali ga Horti 1938. smenjuje. Od februara 1940. do jula 1941. načelnik je štaba 1. Armije. Pod njegovom komandom učestali su pogromi Rumuna i Jevreja, te je zato smenjen i postavljen za komandira V Korpusa u Segedinu.

 

1941. Južni Krajevi su vraćeni Mađarskoj, ali tu je postojao i veliki broj takvog srpskog stanovništva koje se protivilo mađarskoj upravi. Još tokom ulaska u Bačku, mađarska vojska je bila prisiljena da stupi u borbu sa lokalnim stanovništvom, a kasnije je tu počela i partizanska aktivnost. Za pacifikovanje situacije, plemić Ferenc Sombatheji zadužuje Feketehalmija.

 

U okolini Žablja primećene su ozbiljne partizanske aktivnosti, što je zapravo uzrok pokretanju racije u Južnim Krajevima. Još pre nego što je Feketehalmi stigao u Bačku, mađarska žandarmerija je u žabaljskom ataru razbila jednu veliku partizansku jedinicu i uhapsilo nekih 80-tak srpskih stanovnika. Nakon ovoga, Feketehalmi obilazi bačke opštine sve do Titela. Tokom obilaska, izdaje naređenja za "udaljivanje" svih sumnjivih osoba. Žandarmi postupaju po naređenju i odvode sva sumnjiva lica na obalu Dunava gde ih streljaju. Najveći masakr ove vrste dogodio se u Čurugu gde je ubijeno 260 osoba. Nakon ovoga odlučili su da raciju prošire i na Novi Sad sa okolinom. 19. januara, Feketehalmi se sastaje sa vojnim rukovodiocem racijom Jožefom Grašijem, kao i sa žandarmerijskim kapetanom Martonom Zeldijem, kojima saopštava da nije zadovoljan rezultatima. Sutradan, 20. januara otpočinje sled događaja koji ce po zlu postati poznat pod imenom novosadski masakr. Tokom ovoga je, prema istraživanjima Tibora Čereša, stradalo 3808 lica pretežno srpske ili jevrejske nacionalnosti. Novosadska racija je izazvala zgražavanje u javnosti širom sveta. Na zahtev premijera Mikloša Kalaija, kao i mnogih drugih zvaničnika, vođ Horti je pokrenuo istragu protiv Feketehalmija i družine. Ferenc Sombatheji, koji je bio nadzornik optuženima, nije ih stavio u istražni zatvor jer je verovao da im vojnička čast neće dozvoliti bekstvo pred pravdom. Ipak, Feketehalmi i drugovi mu čine upravo to, beže u Nemački Rajh i stupaju u službu SS-a.

 

Nakon bekstva, Feketehalmi se kao dobrovoljac pridružuje SS-u gde dobija čin SS-Obergrupenfirera, kao najvišlje rangiran stranac u SS-u. U međuvremenu se ispostavilo da boluje od raka grla. Operisan je u Beču ali nije izlečen, stanje mu se pogoršava. Nakon nemačke okupacije vraća se kući, i tokom uspostavljanja njilaškog režima biva postavljen za zamenika ministra vojnog Karoja Bergefija. Na novom položaju prvi posao mu je bio da se obračuna sa svima koji su bili uključeni u sudski proces protiv njega (uključujući i njihove porodice). Zatim učestvuje u procesima protiv Endre Bajči-Žilinskog, Janoša Kiša i drugih koji su pokušali da organizuju oružani otpor nemačkoj okupaciji. Svi su osuđeni na smrt, presude je svojeručno potpisao Feketehalmi.

 

Grlo mu je ponovo operisano, nakon čega je potpuno izgubio moć govora. Nakon rata beži u izbeglištvo na zapad, gde pada u američko zarobljeništvo, i oni ga izručuju Mađarskoj. Narodni Sud ga osuđuje na smrt, ali ne izvršava kaznu nego ga zajedno sa saučesnicima izručuju Jugoslaviji. Ovde je nakon jednog kratkog postupka ponovo osuđen na smrt, i 5. novembra 1946. obešen je u Žablju.

 

*) Nacionalna Armija - vojna formacija koju je tokom haotičnih godina Sovjetske Republike Mađarske osnovao Mikloš Horti u cilju obuzdavanja "Crvenog Terora".

[Radoye]

Plemić Ferenc Sombatheji, do 1934. godine Ferenc Knaus, 17. maja 1887. - 4. novembra 1946, mađarski vojni oficir, general-pukovnik, načelnik generalštaba Mađarskog Domobranstva. Tokom njegovog načelnikovanja u okupiranim Južnim Krajevima dogodio se novosadski masakr, zbog čega je 1946. pred narodnim sudom osuđen na doživotnu robiju. Uprkos ovome, izručen je Jugoslaviji gde je kao ratni zločinac podvrgnut mučenju i streljan pod zidinama tvrđave u Petrovaradinu. Dugo vremena je kružila zabluda da je ubijen nabijanjem na kolac, ali to nije istina. Ovu verziju je, na osnovu iskaza svedoka u svoje memoare zapisao Geza Lakatoš. Vrhovni sud Mađarske ga je rehabilitovao 16. marta 1994. godine kada su sve presude protiv njega proglašene nevažećima.

 

Otac mu je bio švapski obućar, prezime Sombatheji je uzeo po majci 1934. godine jer je prema uslovima za uvođenje u mađarsko plemstvo morao da ima mađarsko ime.

 

(preskačemo delove biografije do Drugog svetskog rata)

 

1. maja 1937. unapređen u čin generala. Od oktobra 1938. zamenik načelnika generalštaba. Nakon ponovnog priključenja Gornjih Krajeva matici, 15. januara 1939. postavljen na čelo novoformiranog VII Korpusa. 1. novembra iste godine unapređen u general-potpukovnika.

 

Postavljaju ga za komandira Karpatske Grupe tokom invazije na Sovjetski Savez, da bi zatim postao guverner vojne uprave nad okupiranim sovjetskim područjima. 

 

6. septembra vođ ga imenuje za načelnika generalštaba. Sombathejieva politika postaje maksimalno usredsređena na očuvanje snaga. Po njegovom mišljenju, treba što manje mađarskog ljudstva staviti na raspolaganje saveznicima, da bi se time osiguralo da u vakuumu nastalom nakon završetka rata mađarska armija ima odlučujuću premoć. 1. novembra 1941. unapređen u general-pukovnika.

 

Njegovo insistiranje na rigoroznoj istrazi i kasnije pokretanje procesa pred vojnim sudom protiv general-potpukovnika Feketehalmi-Cejdnera, general-majora Grašija, pukovnika Deaka i kapetana Zeldija izazvalo je žestok otpor u desničarskim vojnim krugovima.

 

1943.-1944. trudio se da uspostavi vezu sa anglosaksonskim državama, što nije dalo nikakvog rezultata.

 

18. marta 1944, znajući brojno stanje i raspored mađarskih snaga, ubeđen da je otpor nemačkoj invaziji uzaludan, nagovara vođa Hortija da prihvati nemačku okupaciju. 19. aprila 1944. na pritisak Nemaca smenjen je sa položaja i penzionisan. Leta 1944. u ekstremnodesničarskoj štampi pokreće se kampanja protiv njega, koju orkestrira novi načelnik generalštaba Janoš Vereš. Izveden je pred vojni sud 11. i 12. oktobra 1944. gde je oslobođen, no presuda nije ozvaničena do uspostavljanja njilaškog režima. Nove vlasti ga hapse, i šalju ga Nemcima, odakle ga iz zarobljeništva oslobađaju Amerikanci.

 

Nova posleratna mađarska vlast na insistiranje komunista zahteva od Amerikanaca njegovo izručenje pod optužbom za ratni zločin.

 

15. juna 1945. ražalovan i isključen iz armije. 23. oktobra 1945. stavljen pod istražni pritvor.

 

22. maja 1946. pred Narodnim Sudom u Budimpešti proglašen krivim za antinarodne delatnosti i zloupotrebu položaja, zbog čega je osuđen na doživotnu robiju. Ministar pravde Ištvan Rieš ga nezakonito izručuje Jugoslaviji, gde ga na montiranom procesu osuđuju na smrt a prema nekim svedočanstvima kazna je izvršena nabijanjem na kolac.

 

16. marta 1994. rehabilitovan pred mađarskim vrhovnim sudom.

[radisa]

Radoye, jel' ima nešto o mađarskim radnim logorima i sličnim divotama.?

 

Deda mi je proveo nekoliko godina u jednom od takvih mesta, pa me zanima šta se piše o tome.

[Kampokei]

Zanimljiva je bila ova medjuratna i ratna Madjarska. Malo sizofrena reklo bi se. Ocito su u samom vrhu bili neki ozbiljni dzukci, pogotovo napaljeni etnicki Nemci. A s druge strane Teleki, pa onda Bajci-Zilinski i njegov govor u parlamentu. Pa onda kakva takva zastita Jevreja do 1944, kojoj je medjutim sledovao zbrzani i jeziv holokaust.

[Radoye]

Radoye, jel' ima nešto o mađarskim radnim logorima i sličnim divotama.?

 

Deda mi je proveo nekoliko godina u jednom od takvih mesta, pa me zanima šta se piše o tome.

 

Potrazicu. Prvo bih da ispratim lik & delo ovih umesanih u Raciju 1942. Deak, Grasi, Zeldi, Kepiro i ostali.

 

Zanimljiva je bila ova medjuratna i ratna Madjarska. Malo sizofrena reklo bi se. Ocito su u samom vrhu bili neki ozbiljni dzukci, pogotovo napaljeni etnicki Nemci. A s druge strane Teleki, pa onda Bajci-Zilinski i njegov govor u parlamentu. Pa onda kakva takva zastita Jevreja do 1944, kojoj je medjutim sledovao zbrzani i jeziv holokaust.

 

Manje-vise svuda je postojala slicna sizofrenost, imao si i likove koji su bez pardona satirali i zatirali sve pred sobom, i one koji su se takvom ludilu suprotstavljali, nisu cak ni saveznici bili potpuno imuni na to.

 

Ali, na kraju kad se podvuce crta i pogleda konacan rezultat delovanja svakog pojedinacnog politickog entiteta / drzave / paradrzave / drzavolike tvorevine i oruzanih formacija, regularnih ili iregularnih, u sluzbi tih entiteta (dakle: drzave, a ne etnicke grupe / naroda), vrlo jasno se vidi ko je bio ko i na kojoj strani istorije mu je mesto.

 

Mada, eto i Pal Teleki je izmedju ostalog ostao upamcen i po antisemitskim istupanjima i donosenju rasnih zakona, tako da i u njemu samom kao pojedincu imas vec olicenu tu sizofreniju.

 

Zla vremena.

[April]

Sa ovim bih se na jednom odredjenom nivou mogao i sloziti. Problem i jeste u tome sto odredjene stvari u proslosti daljoj i blizoj nisu do kraja i nedvosmisleno rasvetljene, nego su ili gurane pod tepih ili lomljene preko kolena. Ako ne postoji nedvosmislena i autoritativno utvrdjena istina, to onda ostavlja prostor za razne zlonamerne manipulacije i licitacije kako kome odgovara, iz cega se onda stvaraju mitovi&legende o Nama kao vecitoj zrtvi i Njima kao poganim, zlim, nedostojnim postojanja. Sto, ako se pusti s lanca, neminovno vodi u novu rundu nasilja.

 

S tim da ipak mislim da najveci deo onih koji su osudjeni na revolucionarnim sudovima ne bi prosao nista bolje ni da im je sudjeno pred najnepristrasnijim mogucim tribunalom u potpuno fer procesu pod idealnim uslovima. A siguran sam da je bilo jos nekih koji su po raznim osnovama zasluzili proces a nikad nisu procesuirani.

 

Potpis na sve.

[Radoye]

Jožef Graši, 31- decembar 1894, 5. novembar 1946, mađarski general-potpukovnik tokom Drugog svetskog rata.

 

Završio Mađasku Kraljevsku Domobransku Akademiju Ludovika, 1914. stupa u čin poručnika i tokom Prvog svetskog rata služi na ruskom i italijanskom frontu. 1919. jedan je od vođa ludovikanskog kontrarevolucionarnog pokreta i ratuje protiv mađarske sovjetske vlade. Nakon razbijanja Ludovikanaca, uspeva da pobegne zahvaljujuci trupama Antante. Inkognito učestvuje u Zapadnomađarskom ustanku. Nakon 1924. službuje na raznim položajima u generalštabu. 1935.-1938. postaje predavač na Ludovici.

 

1939.-1941. služi kao komandant 7. pešadijskog puka a zatim 15. pešadijske brigade i lično komanduje ekspedicijom koja je odaslata u Novi Sad. On je vodio novosadsku raciju, njegova ideja je bila da se ulice zaspu mitraljeskom paljbom. Na intervenciju Janoša Kalaija pokrenut je proces pred vojnim sudom na kojem je zajedno sa saučesnicima osuđen na smrt, ali pre izricanja presude 14. januara 1944. beži u Nemačku ge postaje SS-Obergrupenfirer.

 

Nakon sto su Njilaši preuzeli vlast on je rehabilitovan, unapređen u general-potpukovnika i postavljen za komandira Hunjadi SS Pancergrenadir divizije. Prvo što je učinio na novom položaju je da strpa u zatvor sve koji su učestvovali u procesu protiv njega.

 

Pred sam kraj rata privremeno preuzima komandu i nad Hungaria SS Pancergrenadir divizijom.

 

8. maja ga zarobljavaju Amerikanci, ali ga izručuju Mađarskoj. Narodni Sud ga, zajedno sa Martonom Zeldijem, osuđuje na smrt, ali ih zbog novosadskih događaja izručuju Jugoslaviji, gde su zajedno javno obešeni na glavnom trgu u Novom Sadu.

 

 

 

 

Plemić Laslo Deak, 1. jul 1891. - 5. novembar 1946, mađarski pukovnik, SS-Oberfirer, osuđen na smrt zbog novosadskog masakra.

 

Rođen u Egeru, školovao se u Šopronu i na Akademiji Ludovika u Budimpešti, 1912. stupa u čin poručnika i služi u 19. lakoj diviziji. Učestvuje u Prvom svetskom ratu, i nakon poraza priključuje se novoj armiji, i do 1942. napredovao je do komandira 19. lake divizije u činu pukovnika.

 

Početkom 1942, na prostorima Mađarskoj ponovo priključene Bačke, pojačavaju se aktivnosti jugoslovenskih (srpskih) partizana. U takozvanoj Šajkaškoj, mađarska žandarmerija u saradnji sa vojnim jedinicama razbila je jednu grupu partizana. U odmazdu zbog nekoliko postradalih u ovoj akciji, između 12. i 15. januara 1942. godine vojne i žandarmerijske jedinice pod komandom general-potpukovnika Ferenca Feketehalmi-Cejdnera, štabnog pukovnika Jožefa Grašija, pukovnika Lasla Deaka i žandarmerijskog kapetana Martona Zeldija sprovode raciju sa ciljem pronalaženja skrivenih partizana. Racija je zatim proširena na ličnu inicijativu general-potpukovnika i društva na okolno srpsko i jevrejsko stanovništvo, i na grad Novi Sad. Tokom masakra između 20. i 23. januara više hiljada kriminalaca, partizana i uglavnom nevinih civila, većinom Srba i Jevreja, ubijeno je na ulicama ili su streljani u zaleđen Dunav u Novom Sadu, Žablju, Čurugu, Mošorinu i Bečeju.

 

Događaji u Novom Sadu su još tokom Drugog svetskog rata izazvali skandal. Vođ Mikloš Horti, 11. oktobra 1943. potpisuje sledeću naredbu: "Plemić Laslo Deak, penzionisani puk. III r. tereti se kao prvi viši vojni oficir koji se našao na licu mesta, zbog propuštanja obaveznog utvrđivanja istinitosti primljenih informacija i tako svojim nedoličnim ponašanjem umnogome pomogao stvaranju psihoze koja je rezultovala ovom žalosnom situacijom. Kad mu je iz Čuruga žandarmerijski kapetan Štepan javio da su zatvorenici iz ambara krenuli u bekstvo, i da su tom prilikom stražari protiv njih upotrebili oružje, i da među zatvorenicima ima puno ranjenih, naredio je da se i oni ubiju. Na Štepanovo pitanje šta da se radi sa zatvorenicima u školi i štali, naredio je i njihovo ubistvo. Ali propustio je pre toga da proveri da li su zatvorenici zaista napali stražare."

 

Pre izricanja presude, pošto su se optuženici branili sa slobode, pobegli su u Nemačku.

 

2. februara 1944. stupa u SS u rangu SS-Oberfirera. Pod njegovim vođstvom formirana je SS borbena grupa "Deak" koja je uglavnom delovala na teritoriji Vojvodine. U sastav grupe "Deak" ulaze dobrovoljci pripadnici vojske, žandarmerije i omladinskog pokreta Levente stariji od 17 godina. U više slučajeva, naređivao je streljanja mađarskih vojnika-dezertera sa fronta. Krajem rata, 1945. godine, nakon što je njilaški režim poništio njegovu presudu i proglasio ga nevinim, vraćen je u službu u činu general-majora.

 

Nakon završetka rata, Jugoslavija podnosi zahtev za njegovo izručenje kao osumnjičenog za ratne zločine, gde je na sudskom procesu osuđen na smrt. Njega, Sombathejia, Feketehalmi-Cejdnera, Grašija i Zeldija, javno su obesili u istom danu.

Edited November 6, 2015 by Radoye

[Radoye]

Marton Zeldi, 14. avgust 1912. - 5. novembar 1946, ratni zločinac, žandarmerijski kapetan, komandovao žandarmerijskim jedinicama u Novom Sadu koje su tokom novosadskog masakra imale kontroverznu ulogu. 1943. protiv njega je pokrenut postupak pred vojnim sudom, ali januara 1944. zajedno sa ostalim optuženima beži u Nemačku i pridružuje se SS-u. Nakon okupacije Mađarske vraća se kući i ima vodeću ulogu u deportacijama mađarskih Jevreja. Nakon rata ponovo beži u Nemačku ali ga zarobljavaju Amerikanci i izručuju ga Mađarskoj kao ratnog zločinca. U procesu pred budimpeštanskim Narodnim Sudom, zajedno sa Jožefom Grašijem osuđen na smrt. Izručen Jugoslaviji, gde je ponovo osuđen na smrt i pogubljen u Novom Sadu.

 

Zeldi je 1941.-1942. radio kao instruktor u žandarmerijskoj školi u Seksardu, da bi januara 1942, po naređenju odozgo, na čelu jedne žandarmerijske jedinice učestvovao u raciji u Južnim Krajevima koja se završila takozvanim novosadskim masakrom. 1943. prekomandovan je u Jasberenj, ali te iste godine je pred vojnim sudom protiv njega i više drugih pokrenut postupak zbog uloge koju su imali u novosadskom pokolju. Vojni sudija pukovnik dr. Jožef Baboš optužio ga je da je načinio ozbiljan propust u kontroli patrola pod njegovom komandom, da je znao za nezakonite egzekucije, i da ih je i lično naređivao (ovu poslednju tačku mu nisu mogli dokazati). Sud se spremao da prvoj četvorici optuženih, Feketehalmi-Cejdneru, Grašiju, Deaku i Zeldiju) izrekne smrtne kazne, ali su oni, braneći se sa slobode, uz pomoć nadvojvode Alberta Franca fon Habsburg-Tešena prebegli u Nemačku gde stupaju u SS.

 

Iako je Mađarska zatražila njihovo izručenje, Hitler je to odbio da učini.

 

Aprila 1944, nakon nemačke okupacije, vraćaju se kući, i Zeldi u svojstvu SS-Oberšarfirera, podređen SS-Hauptšturmfireru Diteru Visliceniju, uzima učešće u deportacijama Jevreja u Segedinu i okolini (navodno je tu i svojeručno počinio ubistva). Pošto je kao član SS-a bio isključen iz žandarmerije, pokušao je da se vrati u službu, za čega je dobio podršku ministra unutrašnjih Lasla Bakija, kao i žandarmerijskog general-potpukovnika Gabora Faraga (Baki je posle rata, tokom procesa pred Narodnim Sudom, rekao da je to uradio samo zato što bi Zeldija u svojstvu žandarma bilo moguće privesti pravdi), no SS-Obergrupenfirer Oto Vinkelman odbija njegov zahtev.  Uprkos tome, Zeldi je na svoju SS kapu uvek isticao petlovo pero, simbol mađarske žandarmerije.

 

Decembra 1944. postavljaju ga za komandira štabne vojne policije pri novoformiranoj 25. SS-Pancergrenadir diviziji Hunjadi. Na ovom položaju Zeldi nemilosrdno pristupa održavanju discipline u jedinici, i tako za samo mesec dana po njegovim naređenjima streljano je 20 vojnika. Zbog ovoga ga njegov nadređeni Jožef Graši udaljava  iz jedinice. Marta 1945. javlja se na službu u 1. mađarski SS-bataljon u Leobenu u Austriji, gde na kraju rata biva zarobljen.

 

Specijalno odeljenje amerričkog OSS-a za otkrivanje ratnih zločinaca pod vođstvom pukovnika mađarskog porekla Martona Himlera ulazi mu u trag i biva uhapšen. Tokom saslušanja poricao je krivicu ali je takođe i protestvovao protiv eventualnog izručenja Mađarskoj. Uprkos toga, oktobra 1945. izručen je Mađarskoj gde je zajedno sa Jožefom Grašijem izveden pred sud. Zeldi je pozvan na odgovornost zbog svoje uloge u novosadskom masakru, kao i za ubistva u periodu dok je bio oficir u SS-u (tokom suđenja, malo je falilo da ubije jednog od svedoka protiv njega, koji je zahvaljujući intervenciji stražara prošao samo sa lakšim povredama). Obojica su osuđeni na smrt, ali 10. jula 1946. sa još sedmoricom drugih bivaju izručeni Jugoslaviji. Ovde su na suđenju u Novom Sadu svi optuženi osuđeni na smrt. Graši i Zeldi su 5. novembra 1946. godine javno obešeni u dvorištu novosadske kasarne.

 

 

Šandor Kepiro, 18. februar 1914. - 3. septembar 2011, mađarski žandarmerijski kapetan, advokat. Posle Drugog svetskog rata nastanio se u Argentini, 1996. se vraća u Mađarsku. Osumnjičen za ratni zločin zbog novosadske racije.

 

O događajima iz života Šandora Kepira se uglavnom zna iz njegove autobiografije izdate 2007. godine.

 

Školu je pohađao u Šarkadu i Mezeturu, zatim u Bekeščabi gde maturira. Od oktobra 1932. do oktobra 1933. služi vojsku u 6. artiljerijskom bataljonu. Nakon odsluženja upisuje se u Segedinu na studije prava. 1937. godine stiče zvanje doktora političkih nauka. U jesen 1937. upisuje se na ekonomsku akademiju u Budimpešti radi prekvalifikacije, i maja 1938. se zapošljava kod Mađarske Nezavisne Kreditne Banke.

 

Posle ovoga prijavljuje se na žandarmerijski kurs u Akademiji Ludovika, koji završava između 1939. i 1940. 9. jula 1940 dobija čin poručnika. Prvo službuje u Solnoku, pa ga premeštaju u Oroshaza. Maja 1941. unapređen je u natporučnika, a od decembra radi kao instruktor u žandarmerijskoj školi u Makou.

 

21.-23. januara 1942. učestvuje u novosadskoj raciji.

 

Početkom 1943. vođ Mikloš Horti unapređuje ga u čin kapetana, i biva poslat u Novi Sad kao zamena za privremeno odsutnog komandira žandarmerijske škole Jožefa Tota. Decembra 1943. pozvan je u Segedin na preliminarna saslušanja provodom događaja u Novom Sadu. Proces protiv njega traje do 1. juna 1944. godine, i osuđen je na 10. godina robije. Ipak, kaznu nije morao da odsluži i vrlo brzo je vraćen u službu.

 

Dobija nameštenje u Klužu, a od 1. avgusta postavljen je za komandira žandarmerijske škole u Miškolcu. Kada je škola po naređenju evakuisana za Nemačku, on sa jedinicom ostaje u Miškolcu da brani grad. 2. decembra 1944. povlači se među poslednjim mađarskim i nemačkim jedinicama iz grada pred nastupajućom Crvenom Armijom i odlazi na teritoriju Nemačkog Rajha u Austriju, koja je kasnije okupirana od strane zapadnih saveznika, i na ovaj način izbegava pad u sovjetsko ropstvo.

 

Posle rata u Lincu radi kao poljoprivredni nadničar, a kasnije se zapošljava na gradnji pruge gde dolazi u vezu sa jednim mađarskim željezničarskim udruženjem. Oni ga upućuju u Tirol, gde se upisuje na listu Argentinske Katoličke Crkve i tako 1. avgusta 1948. stiže u Buenos Aires.

 

U odsustvu, mađarski Narodni Sud osuđuje ga na 14 godina robije.

 

U Buenos Airesu se zapošljava u jednoj fabrici tekstila, gde izučava krojački zanat. Ženi se 1950, dobija dvoje dece, razvodi se.

 

Nakon pada komunizma, 1996. godine vraća se kući i nastanjuje se u Budimpešti.

 

3. septembra 2011. umire u bolnici u Budimpešti, 24. septembra sahranjen je na reformatskom groblju u svom rodnom Šarkadu.

 

Posthumno odlikovan za svoju ulogu u vezi organizovanja revolucije 1956. i za zasluge za mađarski narod.

 

Uloga u novosadskoj raciji

 

Kepiro je u svojoj autobiografiji pomenuo učešće u događajima 21.-23. januara 1942. u Novom Sadu koji su kasnije postali poznati pod imenom Hladni Dani. U južnim i istočnim oblastima godinu dana ranije Mađarskoj ponovo priključenih Južnih Krajeva izvršeno je više partizanskih napada na mađarske vojne, žandarmerijske i policijske jedinice. Vojna uprava je na ovo odgovorila racijom, koja je eskalirala u samovoljna ubistva. U potrazi za partizanima mađarski zvaničnici i jedinice pogubile su više od 3000 civila pretežno Srba i Jevreja.

 

Kepirova uloga u događajima ni do danas nije rasvetljena. Od kraja 1943. godine vođen je sudski proces povodom masakra, na kome je osuđena grupa vojnih i žandarmerijskih oficira uključujući i Kepiroa, ali od desetogodišnje zatvorske kazne nije morao ništa da odsluži i već od 1. juna 19844. ponovo je vraćen u žandarmerijsku službu.

 

Kasnije, prema optužnici Narodnog Suda on je i svojeručno izvršio ubistva, što je on do svoje smrti pod sudskom zakletvom poricao. Prema istoričaru Kristijanu Ungvariju koji izučava ovaj period, najviše za čega se Kepiro može teretiti je nesavesno kontrolisanje njemu podređenih.

 

Novi proces 2011.

 

Centar Simon Vizental, koji se bavi istragom zločina nekadašnjih Sila Osovine nad Jevrejima, na čijoj listi se Kepiro nalazio na trećem mestu, 2006. identifikuje njegovo mesto boravka i o tome obaveštava.mađarske pravne službe sa zahtevom da bude uhapšen kao ratni zločinac. Ovim povodom je 2007. i vođa Centra, Efraim Zurof, otputovao u Budimpeštu i otišao do Kepirovog stana. Na osnovu prijave, kancelarija tužilaštva pokreće istražni postupak. 2010, Kepiro je pokrenuo tužbu protiv Zurofa za klevetu, ali je sud ovo odbacio kao neosnovano.

 

Maja 2011. uz veliku medijsku pažnju počeo je proces pred Gradskim Sudom, Kepira je branio Žolt Zetenji. Sud ga je 18. jula nepravosnažno oslobodio odgovornosti zbog nedostatka dokaza. Mnoge inostrane javne ličnosti su sa nezadovoljstvom komentarisale oslobađajuću presudu. Predsednik Srbije Boris Tadić je izjavio da će presuda značajno otežati odnose između Mađarske i Srbije. 25. jula su se u više srpskih gradova održale demonstracije protiv Kepirovog oslobađanja. Medjutim, prema mišljenju istoričara Lasla Karšaija, optužbe Centra Simon Vizental protiv Kepiroa je nemoguće dokazati zato što su dokumenti mađarskog vojnog pravosuđa o procesu 1942.-1944. godine nestali, a ni srpske vlasti nisu pružile inkriminišuće dokaze protiv Kepiroa. 3 septembra 2011. je preminuo, i sa tim su prema važećim zakonima i svi pravni postupci koji su protiv njega bili u toku obustavljeni. Centar Simon Vizental je iskazao razočarenje zbog njegove smrti koja je predupredila drugostepeni postupak na kojem bi, nadaju se, Kepiro bio osuđen. Efraim Zurof je na svom Fejsbuk profilu napisao: jedina nam je uteha to što je sudki proces negativno uticao na Kepirovo zdravstveno stanje.

[nautilus]

Radoje

 

odvratno su protivrecni u tim podasima, negde pise da su svi obeseni, negde da su samo neki obeseni a neki streljani a negde da su neki cak nabijani na kolac (sto je nemoguce zbog 100 razloga).

 

našao sam neke podatke na sajtu smrtnakazna.rs u tom predmetu je 5 dtreljanih a cetvorica su obesena

[Radoye]

odvratno su protivrecni u tim podasima

 

Da.

[Radoye]

Radisa je pitao za prinudni rad:

 

Radna služba

 

Radna služba je organizovana tokom Drugog svetskog rata i bila je posebna institucija pri vojsci. Tokom nekoliko godina svog postojanja više puta joj se menjala priroda, da bi sa totalnim kolapsom njilaškog režima prestala da postoji. Bila je posebna po tome što iako je vršena pod vojnom obavezom i u vojnim jedinicama, radna služba se vršila bez oružja i obveznici su svoje ratne dužnosti vršili isključivo upotrebom zaduženog alata.

 

Na svom početku, radna služba je značila samo kratkoročno služenje bez oružja za mladiće koji su proglašeni nesposobnim za vojnu službu. Kasnije je proširena i na starije generacije, i ljudi su birani za radnu službu najčešće na osnovu kazne za kriminal, zbog vojne nesposobnosti ili zbog političke nepodobnosti. Rastući antisemitizam i ratne okolnosti proširuju se i na ovu instituciju. Pored vojne uloge ona postaje poligon za obračunavanje sa nacionalnim manjinama, određenim verskim zajednicama, pre svih sa Jevrejima, političkom (levičarskom) opozicijom, za njihovu izolaciju i ponižavanje, često i za nekontrolisane izlive brutalnosti koji su se ponekad završavali i smrću. Sa drufe strane, u vreme getoizacije i deportacija, radna služba je za mnoge predstavljala i srećnu okolnost jer su zahvaljujući njoj preživeli.

 

1939.

 

Pravnu osnovu za uspostavljanje radne službe predstavljao je čl. 2 Zakona o Domobranstvu iz 1939. godine. U njemu se između ostalog uređuje i pitanje vojne radne obaveze, i to tako da je svaki za vojnu službu proglašen nesposobnim muškarac starosti 21-24 godine obavezan da odsluži društveno koristan rad u radnom logoru u trajanju od najduže tri meseca. Dva meseca kasnije, 17. maja, usvojena je uredba o regulisanju društveno korisne radne službe. U njemu se kaže: "Obveznici na društveno korisnu radnu službu obavljaju je u radnim logorima. Radni logori su vojnički organizovane radne jedinice. Služba se obavlja bez oružja, obezbeđenim sredstvima za rad (alatom)." Centralnu upravu nad radnim logorima vrši ministarstvu vojske podređen Državni inspektorat za društvenokorisnu radnu službu (KMOF). Lica u radnoj službi potčinjena su oficirima vojnih jedinica.

 

Kod svih 8 (kasnije 9 ili 10) korpusa formiran je po jedan bataljon za društvenokorisnu radnu službu u čijem sastavu su bile čete od po 200-250 ljudi. Ovaj sistem stupa na snagu 1. jula i prvi su u njega regrutovani obveznici godišta 1916.

 

U ovom trenutku još nije bilo nikakve diskriminacije. Uredba ministarstva vojske od 23. septembra - u međuvremenu je donet II Zakon o Jevrejima - sadrži iste antijevrejske ograničavajuće odredbe ali još uvek ne isključuje Jevreje iz oružane službe.

 

1940.

 

Cilj II Zakona o Jevrejima, udaljavanje Jevreja iz javnog života, morao je nekako biti ostvaren i u vojsci. Tokom mobilizacije leta 1940, Jevreji koji su na regrutaciji proglašeni nesposobnima ili prekobrojnima za vojnu službu pozvani su u "specijalne radne čete". Sredinom jula postojalo je već 60 isključivo Jevrejima popunjenih "specijalnih radnih četa" a planirano je uspostavljanje još novih. Ovako je "društvenokorisna radna služba" dobila jednu svoju novu verziju. Pored ovoga, Jevreji profesionalci i redovni regruti su još uvek služili u armiji.

 

Nakon ponovnog prisajedinjenja Bačke i Severne Transilvanije, i pripadnike nacionalnih manjina počinju segregirano da tretiraju, iako za to ne postoji zakonski osnov; levičarske radničke organizacije se još od ranije računaju u neprijatelje režima. Tako su i njih razdelili u specijalne radne čete. Čete su se razlikovale i po brojevima, na primer one sa brojevima u 100-199 su bile za Jevreje, one sa u 400-499 za politički nepouzdane itd. Ni za ovakvo razlikovanje pravog osnova nije bilo.

 

1941.-1942.

 

S proleća 1941. doneli su jednu novu promenu radne službe, koja se odnosila samo na Jevreje, a to je "pomoćna služba". Uredbom iz 1941. propisano je da "svi vojni obveznici jevrejskog porekla dužni su da ispune svoju vojnu obavezu odrade u jedinicama pomoćne službe. Jevreji ne mogu imati čin." Ovu uredbu je kasnije parlament proglasio u zakon.

 

19. avgusta 1941, kad je već trajao rat sa SSSR, ministarstvo vojske je uredbu proglasilo izvršnom. Od ovog momenta, svi Jevreji u vojničkoj dobi morali su stupiti u pomoćnu službu, koja je slično redovnom vojnom roku trajala dve godine, ali u posebnim jedinicama i naravno bez oružja. Na ruci su prvo nosili traku u bojama mađarske zastave, da bi ovo kasnije bilo zamenjeno žutom za Jevreje i belom za hrišćane jevrejskog porekla. 

 

Pored jevreja, na prinudni rad u pomoćnu službu uzimani su i drugi - nesposobni za vojnu službu, Cigani, nacionalne manjine, komuniste, i sve ostale koje bi režim ocenio kao nepouzdane elemente.

 

U drugoj polovini 1942. godine jako puno jevrejskih vojnih obveznika je uzeto na prinudni rad, jer je sa 2. Armijom sve veći broj "specijalnih radnih četa" slat na front u Ukrajinu. U sastavu raznih radnih četa u okviru 2. Armije prinudni rad je vršilo nekih 50 hiljada Jevreja. Drugi izvori navode broj između 37-40 hiljada. Oni su za potrebe vojske uređivali vatrene položaje, zidali bunkere, popravljali puteve, pripremali fortifikacije, postavljali antitenkovske prepreke i bodljikavu žicu na liniji fronta, čistili minska polja. U početku su zaduživali vojničke uniforme, ali kasnije su sve češće morali da nose svoju cilinu odeću ili rashodovane komade uniformi. Obroci su bili oskudni. Sa dolaskom zime teškoće su se pogoršale, a pride još počinju i sve učestalija ponižavanja i nemilosrdan tretman od strane nemačkih i mađarskih vojnika.

 

1943.

 

Sredinom januara 1943. tokom kolapsa fronta na Donu i radne čete su pretrpele velike gubitke, mnogi su pali u sovjetsko zarobljeništvo ili su sami tamo prebegli. Povlačenje je naročito teško pogodilo Jevreje tamo zatečene na radnoj službi. Kasnije su mnogi svedočili prisećajući se pretrpljenih ponižavanja i brutalnosti, ali i o - doduše mnogo ređim - aktima čovečnosti. Posebno užasan slučaj dogodio se 30. aprila u selu Dorošic, gde su zapalili kolibu sa više stotina lica na prinudnom radu obolelih od tifusa, i pucali na svakog ko bi iz nje pokušao da pobegne.

 

Vilmoš Nađbaconi-Nađ, ministar vojni (od 24. septembra 1942. do 12. juna 1943.) preduzeo je korake za popravljanje stanja i o ovome raportirao i parlamentu; njegov naslednik Lajoš Čatai takođe je instrukcijama pokušao da zaustavi iživljavanja i reguliše životne i radne uslove. Ali, u dalekoj Ukrajini ovo je imalo malo efekta.

 

Uslovi u radnim četama unutar mađarskih granica su bili značajno povoljniji, ali i tu je trebalo preduzeti korake za popravljanje tretmana. Obveznici na prinudnom radu nisu služili samo kod vojske, nego i u državnim preduzećima pre svega vojnoj industriji, tako da su uvek bili u nadležnosti vojske. U privredi se sve više osećao nedostatak radne snage, što su pokušavali da kompenzuju proširenjem i reorganizacijom radne službe.

 

U leto 1943. u i van granica Mađarske u radnoj službi nalazilo se više stotina hiljada prinudnih radnika, Jevreja i drugih, organizovanih u nekoliko tipova jedinica:

 

- vojne radne čete (Mađari i pripadnici manjina)

- radni bataljoni za društvenokoristan rad

- pomoćne (jevrejske) radne čete

 

U jesen 1943. za koordinaciju nad ovim jedinicama formirana je Domobranska Radna Organizacija čiji je zatatak između ostalog bilo jedinstveno upravljanje, čvršća kontrola, i centralizovano raspodeljivanje radne snage i sledovanja. Ovim merama nisu bili obuhvaćeni oni na prinudnom radu van granica.

 

Prinudni rad u Boru

 

Od jula 1943. na zahtev Nemaca upućene su radne čete i u jugoslovenski Bor, većinom na rad u tamošnjem rudniku bakra a nešto i zbog gradnje pruge. Kontingent od više hiljada Jevreja, subotara i Jehovinih svedoka duže od godinu dana robovski su radili pod užasnim uslovima. Mađarski oficiri i stražari održavaju disciplinu na izuzetno nehumane načine. Tokom nemačkog povlačenja u septembru 1944. poseban užas je bio put prinudnih radnika iz Bora prema koncentracionim logorima. Jedna od žrtava bio je i pesnik Mikloš Radnoti.

 

Nemačka okupacija

 

Marta 1944. broj Jevreja na prinudnom radu bio je 63000. U aprilu, po nemačkim uputstvima, formirane su daljnje radne čete: 31. pomoćna radna četa (od Jevreja) i 62. vojna radna četa (nacionalne manjine i Mađari hrišćani), sa 651 stražarom sveukupno 21576 lica.

 

Krajem aprila u Zakarpatju je već krenula getoizacija a od 15. maja su kenule deportacije u Aušvic. Mađarske i nemačke vlasti su tada odlučile da za podmirivanje potrebe za radnom snagom u nemačkoj vojsci bude izdvojeno 150 hiljada radno sposobnih Jevreja koji će biti izuzeti iz započetih "raseljavanja". Prema ovom planu, broj jevrejskih radnih četa bi se povećao sa 210 na 575. U prvoj polovini maja hitno i masovno se pozivaju jevrejski muškarci u radnu službu; u nekim slučajevima mobilizacione naredbe su poslate i licima zatvorenim u geta. Verovatno je to bilo delo pojedinih mađarskih oficira koji su u ovoj akciji učestvovali ne samo iz dužnosti nego i iz ljudskih pobuda sa željom da pomognu. Ovo se, naravno, kosilo sa namerama Ajhmanove naredbe o "konačnom rešenju" i tako je spaseno na desetine hiljada jevrejskih muškaraca od užasa deportacije u Aušvic.

 

Budimpeštanske radne čete su jednim delom zadužene za raščišćavanje ruševina, zatim za kopanje rovova, a ove iz provincije uglavnom na gradnji utvrđenja, popravci i održavanju pruga, pripremi građevinskog materijala, raščišćavanju urušenih depoa, u proizvodnji ratnog materijala...

 

Pod vladavinom Njilaša

 

26. oktobra 1944. nakon što su Njilaši preuzeli vlast, na nemački zahtev predato je 70 radnih četa Nemcima za gradnju planiranog fortifikacionog sistema u blizini Beča i mađarske granice, takozvanog Istočnog Zida. Salašijeva vlada je, pod ratnim okolnostima, u Jevrejima na prinudnom radu videla nezamenljivu besplatu radnu snagu, takođe i za posleratnu obnovu zemlje, a i za razmenu za mađarske vojnike u sovjetskom zarobljeništvu. Nakon dužeg ubeđivanja, Adolf Ajman i Edmund Fesenmajer dogovorili su se sa Ferencom Salašijem da će Jevreji proizvoditi municiju za mađarsku vojsku.

 

70 radnih četa, nekih 15-17 hiljada prinudnih radnika, predani su Nemcima kod Heđešhaloma u periodu od 2. do 11. novembra. Dotadašnje vojne radne čete su ukinute, i ljudstvo je u manjim grupama poslato na prisilan rad u poganična mesta Keseg, Agfalva, Hidegšeg, Balf, Šopronkerestur, Kophaza i druge.

 

Na kraju novembra (pa čak i u decembru, one pristigle iz Košica) sve preostale radne čete predate su Nemcima u Heđešhalomu. Među njima su bili i oni pod "zaštitom" neutralnih država, koje je Ajhman praktično kidnapovao, kao i preostale čete iz prestonice. Njih su na prevaru 27.-29. novembra strpali u vagone na stanici Jožefvaroš. S ovim su pomoćne radne čete eliminisane, njihovi vojni stražari su tu razrešeni dužnosti a kompoziciju je do granice otpratila vojna policija gde ih je predala SS-u. U Budimpešti su ostale samo manje grupe zadužene za spasavanje unesrećenih u vazdušnim napadima.

 

Na zapadnoj granici

 

Pored onih u radnim četama, i desetine hiljada budimpeštanskih Jevreja civila "pozajmljeno" je Nemcima za izgradnju Istočnog Zida. Prvo je 20. oktobra naređeno da se svi radno sposobni jevrejski muškarci dobi 16-60 godina, kasnije i jevrejske žene, jave na "domobransku službu". Ovo je značilo kopanje rovova u okolini Budimpešte, tako da su njih nazivali "Jevrejima rovokopačima" za razliku od onih u regularnim vojnim i pomoćnim radnim četama. Uskoro su Njilaši iz kuća obeleženih žutom zvezdom isterali na hiljade Jevreja u ciglanu u Obudi. Njih, zajedno sa većim delom "rovokopača" 6. novembra pešice upućuju ka zapadnoj granici. Većinom žene civili, mnoge su usput poumirale. Glađu iznurene preživele su u Heđešhalomu predali Nemcima.

 

17. novembra na pritisak Katoličke Crkve i neutralnih zemalja, vlada je donela akcioni plan po kojem su Jevreji podeljeni u 6 kategorija, među kojima i "pozajmljeni Jevreji". Ovim planom je bilo zabranjeno "pozajmljivati" žene, starce, decu i bolesne, a od 20. novembra su obustavili i pešačke marševe.

 

Konačan broj Jevreja predatih Nemcima procenjuje se na 50 hiljada. Sudbina im nije bila bolja nego onima u najozloglašenijim konclogorima. Sa približavanjem Crvene Armije Njilaši i SS-ovci počinju da divljaju i ubijaju na stotine prinudnih radnika. Istoričar Kristijan Ungvari procenjuje broj žrtava na 25 hiljada. Kada je mađarska vlada saznala za maltretman "pozajmljenih" Jevreja, ministar unutrašnjih poslova Gabor Vajna 17. novembra šalje depešu Hajnrihu Himleru u kojoj se kaže da Mađarska više neće slati prinudnih radnika ako im Nemci ne garantuju povratak nakon okončanja ratnog stanja, što je Himler i obećao.

 

Kada im se s proleća 1945. front približio, preživele prinudne radnike pešice teraju u logore, ređe transportuju Dunavom. Žene šalju u Lihtenvert, muškarce u Mathauzen i odatle u Gunkirhen. Logore su prvih dana maja oslobodili američki vojnici.

 

Posle rata

 

Naziv "radna služba" se već od kraja 1944. koristi u širem smislu kada su isterali civilno stanovništvo na kopanje rovova (ne samo u Budimpešti).

 

Po nekim mišljenjima prinudni rad je postojao i u Rakošijevo doba: 12. jula 1952, jednom odlukom CK Mađarske Narodne Radničke Partije uspostavljena je jedna vrsta vojne službe bez oružja. Neki njeni aspekti bili su slični "radnoj službi" iz doba rata. Odabir je vršen na osnovu političke diskriminacije - nepouzdani (kulaci, bivši đaci crkvenih škola, sinovi bivše srednje klase i klasnih neprijatelja), kao i oni koji su se pridružili opoziciji, nisu smeli dobiti oružje u ruke da ga ne bi okrenuli protiv diktature proletarijata. Prema drugim mišljenjima, ovo nisu bili prinudni radnici već vojnici-graditelji koji su služili vojni rok pod oružjem.

 

Istorija radne službe tokom Drugog svetskog rata po svemu sudeći velikim delom još ni do danas nije istražena i napisana. A ni one pod Rakošijem.